ՇԱՆԹ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

Նախորդը` հունվարի 19-ը

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

«Վճիռ կարդալիս սկսեք «Հանուն Ռուսաստանի

Ֆեդերացիայի» բառերով: Ես պաշտպանել եմ հայ ժողովրդի ընտրելու իրավունքը, Հայաստանի Սահմանադրությունը՝ ռուսական իմպերիալիստներից: Սա իմ հայտարարությունն է ինձ առաջադրված 300 հոդվածի մասով»

ՔԱՂԲԱՆՏԱՐԿՅԱԼ`
ՇԱՆԹ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
43 տարեկան: Ձերբակալվել է 10.04.2008թ.

«Ցեղակրոն» կուսակցության հիմնադիր նախագահ.

Ամուսնացած է, ունի մեկ անչափահաս զավակ:

.

ՌՈՒՍԱՍՏԱՆՆ ՈՒ ԹՈՒՐՔԻԱՆ ԲՆԱԿԱՆ ԴԱՇՆԱԿԻՑՆԵՐ` ԸՆԴԴԵՄ ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ՇԱՀԵՐԻ

.

Սովետական իշխանության տարիներին, երբ Հայաստանի մտավորական էլիտան քարոզում էր հայ ժողովրդին, թե Հայաստանի ու հայության փրկությունը Ռուսաստանի հետ դարավոր բարեկամության մեջ է, որքան էլ այն սուտ ու կեղծիք լիներ, այնուամենայնիվ, հասկանալի ու բացատրելի էր. Չէ որ պաշտոնապես անհնար էր ռուս-հայկական հարաբերությունների մասին այլ տեսակետ հայտնել:Սակայն, այսօր, երբ Հայաստանն արդեն 17 տարի է, ինչ ձեռք է բերել իր անկախությունը` քարոզել հայ-ռուսական բարեկամության, ստրատեգիական դաշնակցության մասին, ոչ միայն ստրկամտություն է, այլև` քաղաքական անգրագիտություն, որն իրավունք չունի դրսևորել ինքնիշխան պետության մտավորական և մասնավորապես, քաղաքական էլիտան: Եվ որպեսզի ընթերցողի համար պարզ լինի, թե ինչպիսին են ռուսական կայսրության ստրատեգիական շահերը Հարավային Կովկասում, անհրաժեշտ է վերլուծել Ռուսաստանի քաղաքականությունը` Կովկասում հայտնվելու պահից սկսած:

Ռուսաստանն առաջին անգամ Հարավային Կովկասում հայտնվեց, և այն իր ստրատեգիական շահերի ոլորտ հռչակեց 18-րդ դարի սկզբին` Պետրոս Մեծի օրոք: Շուրջ 300 տարի է, ինչ Հարավային Կովկասում ռուսական կայսրության ներկայությունը ոչ միայն որևէ օգուտ չի բերել հայ ժողովրդին, այլև կործանիչ հարված է հասցրել Հայաստանի ու հայության ազգային շահերին, որ շարունակվում է մինչ օրս:Ներկայացված դիտարկումը, որպեսզի մերկապարանոց չթվա, վկայակոչենք պատմական փաստերը:

17-րդ դարի վերջին, Իսրայել Օրու կողմից Հայաստանի ազատագրության համար նախաձեռնված շարժումը համընկավ Հարավային Կովկասում ռուսական կայսրության ստրատեգիական շահերին:Հարավային Կովկասում ռուսական նվաճումները հեշտացնելու նպատակով, Պետրոս Մեծը սկզբնական շրջանում խրախուսում էր և’ հայ ժողովրդի ազատագրական ձգտումները, և’ հայ-վրացական զինակցությունն ընդդեմ պարսկական տիրապետության:

1722թ.-ին, Ղափանում և Ղարաբաղում` Դավիթ-Բեկի գլխավորությամբ սկսված հայկական ապստամբությունը սկզբնական շրջանում մեծ հաջողություններ արձանագրեց: Պարսից շահը ճանաչեց Դավիթ-Բեկի հայկական իշխանությունը և նույնիսկ, դրամ կտրելու իրավունք տվեց նրան: Ղափանի և Ղարաբաղի հայկական անկախ իշխանությունները գոյատևեցին ընդամենը 8 տարի, որից հետո կործանվեցին:Հայ պատմաբանները հայկական ինքնիշխանության կործանումը բացատրում են հայերի ներքին պառակտմամբ, դավաճանություններով, Դավիթ-Բեկի մահվամբ, Օսմանյան Թուրքիայի ռազմական հարձակմամբ և այլն: Փաստորեն, հայ պատմաբաններն, ամեն կերպ, փորձում են ճշմարտությունն աղավաղել: Սակայն, իրականում այն այսպիսին է` վրացիներին և Ղափանի ու Ղարաբաղի հայությանը Պարսկաստանի դեմ ապստամբության դրդելով, Պետրոս Մեծը կարողացավ հեշտությամբ նվաճել Պարսկաստանի մերձկասպյան տարածքները` հասնելով մինչև Բաքու: Այնուհետև, Պետրոս Մեծը, 1723թ.-ի սեպտեմբերի 12-ին, Պետերբուրգում հաշտություն կնքեց պարսիկների հետ` պարտավորվելով իր կողմից նվաճված տարածքների դիմաց աջակցել Իրանի շահին` երկրում ծագած հայկական և այլ ապստամբությունները ճնշելու համար: Ռուս-պարսկական համաձայնությանը զուգահեռ, Պետրոս կայսրը բանակցություններ սկսեց Օսմանյան Թուրքիայի հետ` պարսկական անդրկովկասի ճակատագիրը վճռելու համար: Ի վերջո, 1724թ.-ի հունիսի 12-ին, Կոստանդնուպոլսում կնքվեց ռուս-թուրքական համաձայնագիրը, որտեղ որոշվեց Իրանի պետականությունը փրկել կործանումից, իսկ Հարավային Կովկասի այն ապստամբած շրջանները, որ դուրս էին եկել պարսկական ենթակայությունից, հանձնվեցին Թուրքիայի վերահսկողությանը` պայմանով, որ թուրքերը կճնշեն Իրանի դեմ սկսված հայ-վրացական ապստամբությունը:

Ահա, այս ռուս-պարսկական և ռուս-թուրքական համաձայնագրերի արդյունքում կործանվեցին Ղարաբաղի և Ղափանի հայկական անկախ իշխանությունները, որոնց մասին լռում են հայ պատմաբանները: Ռուսական կայսրության կողմից Հարավային Կովկասում իրականացվող այսպիսի քաղաքականությունը թելադրված էր ոչ թե հակահայկական տրամադրություններով, այլ` կայսրության ստրատեգիական շահերով: Այսինքն` Հարավային Կովկասում ռուսական կայսրության ստրատեգիական շահերն` իրենց հայտնվելու պահից, հակասել են Հայաստանի ու հայ ժողովրդի ազգային շահերին, հաճախ` բնական դաշնակից դիտելով Թուրքիային: Սրա ապացույցն է նաև ռուս-թուրքական վերջին համաձայնագիրը` կնքված Լենինի և Քեմալի միջև, 1921թ.-ի մարտի 16-ին, որը ստրատեգիական առումով` կրկնությունն է 1724թ.-ի հունիսի 12-ին, Հարավային Կովկասի վերաբերյալ կնքված առաջին ռուս-թուրքական համաձայնագրի, որին դեռ կանդրադառնանք:

Այսպիսով, Ռուսաստանի հարավկովկասյան քաղաքականության առաջին դրսևորումը հանգեցրեց հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի ջախջախմանը: Դրանից հետո, շուրջ 100 տարի, Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի քաղաքականությունը լուրջ և էական ազդեցություն չունեցավ տարածաշրջանի ժողովուրդների կյանքում:

Հարավային Կովկասում, իր հաջորդ էական դերակատարությունը Ռուսաստանը ստանձնեց 1827թ.-ին, երբ ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքում նվաճեց պարսկական անդրկովկասը: Այդ պահից սկսած, Հարավային Կովկասում ձևավորվեց ռուս-թուրքական սահմանագիծը` հիմք դնելով Կովկասի համար ռուս-թուրքական հարյուրամյա հակամարտության: Թուրքիայի նկատմամբ Ռուսաստանի քաղաքականության փոփոխությունը հանգեցրեց երկու երկրների միջև բազմաթիվ պատերազմների, որոնք ճակատագրական ազդեցություն ունեցան Հարավային Կովկասի ժողովուրդների` մասնավորապես, հայերի կյանքում: Եվ եթե Պետրոս Մեծի օրոք, Ռուսական կայսրությունը Հարավային Կովկասում հանդես եկավ որպես Թուրքիայի բնական դաշնակից, որի արդյունքում կործանվեց Դավիթ-Բեկի հայկական անկախ իշխանությունը, ապա 1828թ.-ին սկիզբ առած ռուս-թուրքական ստրատեգիական հակամարտությունը ոչ մի փոփոխության չենթարկեց Ռուսաստանի հակահայ քաղաքականությունը:

1828թ.-ին տեղի ունեցած ռուս-թուրքական պատերազմն ավարտվեց Թուրքիայի պարտությամբ, որի արդյունքները վավերացվեցին 1829թ.-ին կնքված Ադրիանապոլսի հաշտությամբ: Ռուսական կայսրությունը, որի կովկասյան բանակը գրավել էր Արևմտյան Հայաստանը`մինչև Էրզրում, եվրոպական տերությունների հետ միասին, Թուրքիայից պահանջեց ճանաչել Հունաստանի անկախությունը` փոխարենը պարտավորվելով վերադարձնել արդեն նվաճած Արևմտյան Հայաստանի տարածքը: Ստորև ներկայացնում ենք Ադրիանապոլսում կնքված պայմանագրից Հայաստանին վերաբերող մի հատված.

Հոդված 4. /հատված/

… Սրա հետևանքով Ռուսական կայսերական Արքունիքը Մեծ Դռանը տալիս է և վերադարձնում Ախալցխայի փաշայության մնացած մասը, Կարս քաղաքը` իր փաշայությամբ հանդերձ, Բայազետ քաղաքը` իր փաշայությամբ հանդերձ, Էրզրում քաղաքը` իր փաշայությամբ հանդերձ, ինչպես նաև այն բոլոր վայրերը, որոնք գրավված են Ռուսական զորքերի կողմից և որոնք գտնվում են վերը նշված սահմանագծից դուրս:

Փաստորեն, ավարտված ռուս-թուրքական պատերազմը, Ռուսաստանի կամքով, անկախություն պարգևեց հույն ժողովրդին և աղետի մատնեց պատերազմի գոտում գտնվող արևմտահայությանը: Այնուհետև, 1853-56թթ.-ին տեղի ունեցած ռուս-թուրքական պատերազմը, որ հայտնի է «Ղրիմի պատերազմ» անվամբ, դարձյալ ոչ մի օգուտ չբերեց հայությանը: 1856թ.-ին կնքված Փարիզի պայմանագրով, Ռուսաստանը` Սևաստոպոլ և այլ ռուսական քաղաքները վերադարձնելու դիմաց, Թուրքիային հանձնեց Կովկասում նվաճած հայկական տարածքները: Այժմ ընթերցենք մի հատված` 1856թ.-ին կնքված Փարիզի պայմանագրից.

Հոդված 3. Նորին Մեծություն Ամենայն ռուսաց կայսրը պարտավորվում է Նորին Մեծություն սուլթանին վերադարձնել Կարս քաղաքը` նրա միջնաբերդով հանդերձ, ինչպես նաև օսմանյան տիրապետությունների այն մասերը, որոնք գրավված են ռուսական զորքերի կողմից:

1877-78թթ.-ին տեղի ունեցած ռուս-թուրքական պատերազմը դարձյալ ավարտվեց Թուրքիայի, այս անգամ, ջախջախիչ պարտությամբ: Այս պատերազմի արդյունքում, Ռուսաստանն իր կովկասյան տարածքներին միացրեց Կարսի մարզը և այլ շրջաններ: Եվ եթե ի նկատի ունենանք,որ այս պատերազմի արդյունքում կնքված Բեռլինի պայմանագրով, Թուրքիայից անկախություն ստացան միանգամից 4 երկիր` Ռումինիան, Սերբիան, Չերնոգորիան և Բուլղարիան, ապա վստահաբար կարելի է պնդել, որ Ռուսաստանի ստրատեգիական շահերը Հարավային Կովկասում` դարձյալ հակասում էին հայ ժողովրդի ազգային շահերին: Փաստորեն, միայն 50 տարվա ընթացքում /1828-78թթ./ տեղի ունեցած ռուս-թուրքական պատերազմների արդյունքում, Ռուսաստանի աջակցությամբ, Թուրքիայից անկախացան հինգ երկիր, որոնց մեջ չկար Հայաստանը:

Ընթանալով առաջ` անդրադառնանք 1914-18թթ.-ի ռուս-թուրքական պատերազմին, որ տեղի ունեցավ առաջին աշխարհամարտի տարիներին: Ինչպես նախորդների դեպքում, այս պատերազմում ևս, ռուսական բանակը գրավեց ողջ Արևմտահայաստանը, իսկ հաշտություն կնքելիս` այն դարձյալ հանձնեց թուրքերին, հայությանը, որպես արդյունք, թողնելով պատերազմի հետևանք` 1915թ.-ի Ցեղասպանությունը: Այս ավարտված պատերազմի առանձնահատկությունն այն էր, որ պատերազմը սկսվեց Ռուսաստանի ցարական իշխանությունների օրոք, բայց ավարտվեց, և Թուրքիայի հետ հաշտություն կնքվեց Ռուսաստանի բոլշևիկյան իշխանությունների կողմից: Դա տեղի ունեցավ 1918թ.-ի մարտի 3-ին, և հայտնի է « Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիր» անվամբ: Հետևյալ մեջբերումը հայկական տարածքներին վերաբերող հատված է այդ պայմանագրից.

Հոդված 4./հատված/

Ռուսական զորքերը պետք է անհապաղ դուրս բերվեն նաև Արդահանի, Կարսի և Բաթումի մարզերից: Ռուսաստանը չի միջամտի այդ մարզերի պետական-իրավական և միջազգային-իրավական նոր կազմակերպման գործին, այլ այդ մարզերի բնակչությանը հնարավորություն կտա դրացի պետությունների, մանավանդ Թուրքիայի համաձայնությամբ հաստատել նոր կարգ:

Այս պայմանագրի արդյունքում, Ռուսաստանից անկախություն ստացավ ՈԻկրաինական Ժողովրդական Հանրապետությունը:

Բրեստ-Լիտովսկի հաշտությունը ցույց տվեց, որ Ռուսաստանի ստրատեգիական շահերը Հարավային Կովկասում /անկախ այնտեղ գոյություն ունեցող քաղաքական ռեժիմից/ միշտ հակասել են հայ ժողովրդի ազգային շահերին: Այս քաղաքականությունը վերջնականապես ակնհայտ դարձավ 1920թ.-ին, երբ ռուսական Կարմիր բանակը ներխուժեց Զանգեզուր` փորձելով այն միացնել Սովետական Ադրբեջանին: Պարտություն կրելով Զանգեզուրում, Ռուսաստանի բոլշևիկյան իշխանությունները դիմեցին Պետրոս Մեծի կողմից փորձված հին քաղաքականությանը, ինչպես Պետրոս Մեծը ժամանակին դաշինք կնքեց թուրքական սուլթանի հետ, որպեսզի ոչնչացնի Դավիթ-Բեկի ստեղծած հայկական անկախ իշխանությունը, այնպես էլ Լենինը դաշինք կնքեց Քեմալ Աթաթուրքի հետ` ոչնչացնելու համար 1918թ.-ին ստեղծված Հայաստանի անկախ հանրապետությունը: Բոլշևիկյան Ռուսաստանը` Թուրքիայի դաշնակցությամբ, ոչնչացնելով անկախ Հայաստանը, չբավարարվեց այդքանով` նույնիսկ, արդեն սովետական դարձած վասալական Հայաստանի տարածքները նվիրաբերեց Քեմալական Թուրքիային և Սովետական Ադրբեջանին. 1921թ.-ի մարտի 16-ին կնքված ռուս-թուրքական /Լենին-Քեմալ/ պայմանագրով Թուրքիային հանձնվեց Կարսի մարզը, իսկ Ադրբեջանին` Նախիջևանի գավառը: Այդ պայմանագրի Հայաստանին վերաբերող հոդվածները ներկայացնում ենք հատվածաբար.

Հոդված 1./հատված/

Թուրքիայի հյուսիս-արևելյան սահմանը որոշվում է այն գծով, որն սկսվելով Սև ծովի ափին գտնվող Սարպ գյուղից, անցնում է` Խեդիսմթա սարի վրայով, … այնուհետև շարժվում է Արդահանի և Կարսի սանջակների հյուսիսային վարչական սահմանագծի երկարությամբ` Արփաչայ և Արաքս գետերի հնահունով` մինչև Ստորին Կարասուի գետաբերանը…:

Հոդված 3./հատված/
Երկու պայմանավորվող կողմերը համաձայն են, որ Նախիջևանի մարզը` սույն պայմանագրի 1-ին հավելվածում նշված սահմաններում կազմի ինքնավար տերիտորիա` Ադրբեջանի խնամակալության ներքո, պայմանով, որ Ադրբեջանը սույն խնամակալությունը չի զիջի մի երրորդ պետության:

Ռուս-թուրքական այս պայմանագրի շնորհիվ, Վրաստանն իրեն վերադարձրեց Բաթումի մարզը, Ադրբեջանը ձեռք բերեց Նախիջևանի մարզը, իսկ Թուրքիան ստացավ Կարսի մարզը: Ռուսական կայսրության քաղաքականության վերլուծությունը` Հարավային Կովկասում հայտնվելու պահից սկսած, ցույց է տալիս, որ երբեք նրա ստրատեգիական շահերը չեն համընկել հայ ժողովրդի ազգային շահերին` ո’չ անցյալում, ո’չ ներկայում, ո’չ էլ համընկնելու են ապագայում:

Այսօր, երբ Ռուսաստանը հերթական պայքարն է մղում Հարավային Կովկասում իր ստրատեգիական ազդեցությունը պահպանելու համար, Հայաստանը կրկին հայտնվել է Ռուսաստանի ձեռքին որպես մանրադրամ օգտագործվելու վտանգի առաջ: Ռուս-վրացական պատերազմին նախորդած ռուս-թուրքական ինտենսիվ բանակցությունները և Թուրքիայի ներկայիս ակտիվացումը Հարավային Կովկասում` ցույց են տալիս, որ Ռուսաստանը հերթական գործարքն է կնքել Թուրքիայի հետ: Առաջիկա 2-3 ամիսները ցույց կտան, որ ռուս-վրացական հակամարտության հարցում, Թուրքիայի դրական չեզոքությունն ապահովելու դիմաց, Ռուսաստանը խոստացել է Թուրքիային` զոհաբերել իր «ստրատեգիական» դաշնակից հայ ժողովրդի շահերը և մասնավորապես, Ղարաբաղի խնդիրը:

Այս պայմաններում, Հայաստանի ազգային ուժերին մնում է դիմակայել Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի ռազմաքաղաքական ազդեցությանը` միանալով Չարիքի կայսրության դեմ հայտարարված խաչակրաց արշավանքին: Ցանկանում եմ հիշեցնել նաև, որ Ռուսաստանը` հանդիսանալով Բյուզանդական կայսրության քաղաքակրթական ժառանգորդը, նրանից ժառանգել է նաև հակահայկական քաղաքականությունը: Վերջում` դիմում եմ Հարավային Կովկասում ռուսական քաղաքականությունը մշակող կրեմլյան քաղաքագետներին` նրանց հիշեցնելով Բյուզանդական կայսրության կործանման պատմությունը և հայերի դերակատարությունն այդ հարցում:

Հ.Գ. Այս պատմաքաղաքական վերլուծությունը նվիրում եմ Ռուսաստանի նախագահ Դմիտրի Մեդվեդևին` նրա Հայաստան կատարելիք այցի առիթով:

ՇԱՆԹ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

հոկտեմբեր, 2008թ.

- - - - - - - - - - - - - -

ԻՄ ԱԶԳԱՅԻՆ ԻԴԵԱԼԸ, ԿԱՄ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՈՉՆՉՈՒԹՅՈՒՆ

(Երեք հոդված Հայաստանի և հայության մասին)

Նվիրում եմ որդուս՝ Շահեն Հարությունյանին և բոլոր նրանց, ովքեր հավատում են ԱԶԱՏՈՒԹՅԱՆ ԻԴԵԱԼԻՆ

Ամեն սերունդ ունենալու է իր միամիտը, որ ճշմարտությունն ասի այնպես, ինչպես կտեսնի:

Բորիս Պաստերնակ

Նախաբան

Շուրջ 15 տարի է, որ հայությունը ձեռք է բերել անկախություն և փորձում է կերտել սեփական պետությունը: Ահա այս տարիների ընթացքում, երբ ձևավորվում են պետությունը խորհրդանշող ինստիտուտներ, ցավոք, դրանից պետության որակը չի բարելավվում: Հայ մարդը դժգոհ է իր պետությունից. բոլորը մեղադրում են բոլորին: Այսպիսի իրավիճակը ոմանք մեկնաբանում են պետության երիտասարդ տարիքով, ոմանք` օրենքների անկատարությամբ, մյուսներն էլ նշում են հայության դարերով սեփական պետությունից զրկված լինելու հանգամանքը: Փաստորեն, հայը սեփական պետության թշվառությունը բացատրում է ամեն կերպ, բացի հիմնականից: Ինչպես գիտենք, յուրաքանչյուր պետության կայացածության աստիճանը պայմանավորված է այն ստեղծող ժողովրդի դավանած ազատության և արդարության իդեալների որակով: Այսօր հայությունն արդյո՞ք դավանում է ազատության և արդարության իդեալներ:

Վերլուծելով հայության այսօրվա ձգտումները` համոզվում ենք, որ նա վաղուց դադարել է հավատալ ազատության և արդարության իդեալներին և միայն հավատում ու ոգևորվում է նյութական «իդեալներով»: Այսինքն` ինչպես հայությունը, այնպես էլ նրա քաղաքական էլիտան, պատրաստ են զոհել ամեն ինչ, նույնիսկ սեփական ազատության իդեալը` հանուն «կուշտ ուտելու», թեկուզև ստրկության մեջ: Այս երևույթը բնական և հատուկ է ոչ միայն հայությանը, այլ բոլոր մեռնող ժողովուրդներին: Ժողովուրդները մեռնում են այն ժամանակ, երբ կորցնում են հավատի զգացումն ընդհանրապես և հավատն ազատության իդեալի նկատմամբ` մասնավորապես: Ողբերգությունն այն է, որ մեռնող ժողովուրդները նախ վերածվում են նյութապաշտ զանգվածի` ուստի և անընդունակ են լինում զգալ բոլոր այն արժեքների կորուստը, որոնք դուրս են նյութական ոլորտից: Մարդն իր իդեալը կորցնում է այն ժամանակ, երբ կորցնում է իդեալի նկատմամաբ ունեցած զգացողությունը: Նրանք, ովքեր մեռնող ժողովուրդների մեջ փորձում են խոսել իդեալների անհրաժեշտության մասին, ենթարկվում են ծաղրի կամ լավագույն դեպքում` լուռ անտարբերության: Ընդհանրապես, ցանկացած ժողովուրդ` իր մեծամասնությամբ անհաղորդ է բարձր իդեալներին: Սակայն միշտ գոյություն ունի նաև կազմակերպված իդեալիստ փոքրամասնություն, որը համախմբվելով որոշակի բարձր իդեալների շուրջ, իր հետևից տանում է անտարբեր մեծամասնությանը: Ցավոք, այսօր հայոց մեջ չի նշմարվում կազմակերպված այն իդեալիստ փոքրամասնությունը, որն իր շուրջը համախմբելով ողջ հայությանը`կկարողանա մղել դեպի բարձր իդեալներ կերտելու: Համոզված եմ, որ ինչպես մարդկության, անպես էլ հայության համար լավագույն իդեալը Ազատությունն է: Նաև կարծում եմ, որ միայն հավատն ազատության իդելաի նկատմամբ կօգնի հայությանը կերտել սեփական բարգավաճ պետությունն ու ապահովել ժողովրդի բարօրությունը:

Սույն գրքույկում վերոհիշյալ թեմայի անդրադարձը հնարավոր է վիճարկելի թվա, քանի որ իդեալի դերն ու նշանակությունը հայության համար վաղուց անկարևոր է դարձել: Իսկ նրանք, ովքեր դեռ կարևորում են իդեալի դերը, ունեն իդեալի մասնավոր ընկալում:
Հեղինակ

- - - - - - - - - - -

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՈՉՆՉՈՒԹՅՈՒՆ

ժողովուրդ, ասա ինձ որն է քո իդեալը, և ես կասեմ` քո ապագան:

Միշել Մոնտեն

Պետությունների ծագումը

Պետությունների ձևավորման պատմությունը դիտելիս, նկատում ենք, որ այն արդյունք է բացառապես երկու իրողության` որևէ ժողովրդի կողմից դավանած իդեալի և գործող աշխարհակարգի փոփոխության: Պետությունների ձևավորման փուլում այս երկու իրողությունները կարող են հանդես գալ և՛ միաժամանակ, և՛ առաձին-առանձին: Այն պետությունը, որն առաջանում է առանց տվյալ ժողովրդի կողմից դավանած իդեալի առկայության, այլ միայն աշխարհակարգի փոփոխության արդյունքում, պատմականորեն դատապարտված է կործանման, եթե, իհարկե՛, տվյալ ժողովուրդն իր պետության ներքո ի վիճակի չէ իր համար ձևավորել համապատասխան իդեալ: Կործանման է դատապարտված նաև այն պետությունը, որի ժողովուրդը սկզբնապես ունեցել է առաջադիմական իդեալ, բայց ժամանակի ընթացքում դադարել է հավատալ իր իդեալին: Մարդկային պատմությունը լի է այս տեսակետը հաստատող բազմաթիվ օրինակներով, որոնցից կարելի է նշել բարձր քաղաքակրթություն ստեղծած Հռոմեական կամ Բյուզանդական կայսրությունների կործանումները, որ տեղի ունեցան ոչ թե թշնամու հարվածների ներքո, այլ` երբ սեփական ժողովուրդները դադարեցին դավանել որևէ առաջադիմական իդեալ: Ի տարբերություն վերջիններիս, Արաբական հսկայածավալ խալիֆայությունը ստեղծվեց անապատներում թափառող, չձևավորված մի ժողովրդի կողմից, որին Մուհամեդ անունով ջորեպանը կարողացավ պարտադրել համընդհանուր, հավաքական առաջադիմական իդեալ: Այս օրինակները համապատասխանում են իդեալի արդյունքում ծնված կամ կործանված պետություններին: Աշխարհակարգի փոփոխության արդյունքում ծնված պետությունների օրինակ են Ադրբեջանը, որն առաջացավ Ցարական Ռուսաստանի քայքայման հետևանքով և այսօրվա Ղրղզստանն ու միջինասիական մյուս հանրապետությունները, որոնք արդյունք են ՍՍՀՄ փլուզման: Որպեսզի տեսնենք, թե ի՞նչ ապագա և հեռանկարներ ունի այսօրվա Հայկական պետությունը, նախ, պետք է պարզենք, թե ինչի արդյունք է այն` ժողովրդական իդեալի, թե՞ աշխարհակարգի փոփոխության: Սրա համար, կարծում եմ, կարիք չկա վերլուծել լոկալ քաղաքակրթությունների փուլում հանդես եկած հայկական պետությունների պատմությունը: Ճիշտ կլինի վերլուծել առաջին գլոբալ քաղաքակրթության` հելլենիզմի ժամանակ առաջացած Հայկական պետության պատմությունից:

Արտաշեսյանների հայկական կայսրությունը

Ալեքսանդր Մակեդոնացու մահից հետո, Մերձավոր Արևելքում առաջացել էր հելլենական ամենամեծ` Սելևկյան կայսրությունը, որի կազմում էր Հայաստանը: Կայսրությունը բաժանված էր կուսակալությունների, որոնցից երեքը հայկական էին` Մեծ Հայք,Փոքր Հայք, Ծոփք: Մ.թ.ա. 190թ. Մագնեսիայի ճակատամարտում, պարտություն կրելով արագ հզորացող Հռոմից,Սելևկյան կայսրությունը սկսում է թուլանալ: Դեռևս մ.թ.ա. 201թ. Մեծ Հայքի կուսակալ նշանակված Արտաշեսը, օգտվելով կայսրության թուլացումից և համագործակցելով հայկական Ծոփքի կուսակալ Զարեհի հետ, մ.թ.ա. 189թ. իրենց ղեկավարած հայկական երկրները հռչակում են Սելևկյան կայսրությունից անկախ պետություններ: Այդ տարիներին իրենց անկախությունն են հռչակում նաև կայսրությանը ենթակա բազմաթիվ երկրներ և ժողովուրդներ, որոնցից միայն երեքը հայկական էին: Փաստորեն, ինչպես մյուս բոլոր պետությունները, այնպես էլ Արտաշեսյան Հայաստանը ստեղծվեց գործող աշխարհակարգի (порядок) փլուզման արդյունքում: Պատմությունից հայտնի է,որ անկախություն հռչակած այս բազմաթիվ երկրներից կարողացան գոյատևել և զարգանալ ընդամենը երկու-երեքը, որոնցից էր նաև Արտաշեսյան Հայաստանը: Երբ վերլուծում ենք, թե ինչպես գոյատևեց և հզորացավ Արտաշեսյան Հայաստանը, նկատում ենք, որ աշխարհակարգի փլուզման արդյունքում ծնված պետությունն, ի տարբերություն շատ ուրիշ պետությունների, ամրապնդված էր նաև իրեն ենթակա ժողովրդի դավանած հավաքական, բարձր իդեալով:

Ուսումնասիրելով Արտաշեսի գործունեությունը, համոզվում ենք, որ նա հանդես չեկավ սոսկ որպես երկրի հերթական կառավարիչ, այլ առաջ քաշեց պետության կառուցման բոլորովին նոր նախագիծ, որն ամրապնդված էր տվյալ ժամանակի համար առաջադիմական, բարձր և կուռ իդեալներով: Արտաշեսի նոր նախագիծը , փաստորեն, բարձրագույն արժեք, իրականանալի իդեալ էր հռչակում մարդու իրավունքը և նրա սեփականության պաշտպանությունը պետության կողմից, ինչպես նաև` սոցիալական արդարությունը: Այս նախագիծն իրականացնելու համար նրա առաձին քայլը հայկական նախկին էլիտային պետության ղեկից հեռացնելն էր, առաջ քաշելով և ձևավորելով մի նոր, այնպիսի էլիտա, որը ոչ միայն հավատաց նոր նախագծի իրականացմանը, այլ նոր իդեալների կրողը եղավ: Նոր իդեալներ կերտելու համար, Արտաշեսն իրականացրեց մի շարք պետական բարեփոխումներ, որոնք ձևավորեցին այդ իդեալները սպասարկող բարձր մշակույթ: Բարձր մշակույթ կարող է լինել միայն այնտեղ, որտեղ գոյություն ունի առաջադիմական իդեալ: Այսինքն` մշակույթն իդեալի ծնունդ է, իդեալի հայելային արտացոլանք: Յուրաքանչյուր ժողովուրդ ունակ է ստեղծելու այնպիսի մշակույթ, ինչպիսին նրա իդեալն է:

Աշխարհակարգի փոփոխության արդյունքում Արտաշեսի ստեղծած և հայ ժողովրդի դավանած իդեալով ամրապնդված հայկական պետությունը, բնականաբար, պետք է զարգանար և տարածաշրջանի լիդերի հայտ ներկայացներ իր մրցակից երկրներին այնքան, որքան թույլ էր տալիս այդ պետության ու ժողովրդի դավանած իդեալի ներուժի զարգացման հզորությունը: Մինչ օրս, ոչ մի պատմաբան չի կարողացել, շատ թե քիչ, հավաստի, խորքային մեկնաբանել, թե ինչի արդյունքում առաջացավ և կործանվեց Տիգրան Մեծի հայկական կայսրությունը:

Ընդհանրապես, որևէ պետական կազմավորում չի առաջանում սոսկ այն պատճառով, որ այդպես ցանկանում է որևէ էթնիկական, կրոնական կամ սոցիալական խումբ: Պետական կազմավորումները և նույնիսկ կայսրություններն առաջանում և կայանում են, եթե այն ստեղծող հանրությունն առաջ է քաշում մի մշակույթ` խարսխված այնպիսի առաջադիմական իդեալի վրա, որն ապահովում է մարդկության առաջընթացն ընդհանրապես և տարածաշրջանի ժողովուրդներինը` մասնավորապես: Այլ խոսքով, պետության ծնունդն ու գոյատևումը կարող է լինել միայն մի դեպքում, երբ այդ պետությունն իրականացնում է որևէ միսիա, առաքելություն: Այս պայմանը ոչ միայն գլխավոր, այլև թերևս միակ պայմանն է պետությունների ստեղծման համար, որում երկրորդական նշանակություն ունեն թվաքանակը, զբաղեցրած տարածքը և այլ չափանիշներ: Այս պայմանը վեր է մարդու,ժողովրդի պարզ գիտակցությունից և առնչվում է կյանքի ու մահվան պայքարի տրամաբանությանը: Ցանկացած աշխարհակարգի փլուզում անկարգությունների սկիզբ է և մահվան խորհրդանիշ: Բնականաբար, կյանքի խորհրդանիշ է երկրագնդի վրա կարգուկանոնի հաստատումը, որևէ նոր աշխարհակարգի ձևավորումը: Սելևկյան կայսրության մեջ, երբ հելլենական մշակույթը դադարեց զարգանալ, կայսրությունը դատապարտվեց մահվան` իր հետևից բերելով հսկայական տարածաշրջանում գործող աշխարհակարգի փլուզումը: Քանի որ Հռոմն այդ փուլում զբաղված էր այլ խնդիրներով, ուստի Սելևկյան կայսրության տարածքում նոր աշխարհակարգի ձևավորման համար պայքարն ընթացավ հենց նույն կայսրությանը ենթակա, առավել բարձր մշակույթ ունեցող ժողովուրդների միջև:

Աշխարհակարգի փլուզման արդյունքում, Արտաշեսի կողմից ստեղծված և հայ ժողովրդի դավանած իդեալով ամրապնդված պետության մշակույթը պետք է տար իր բարձր արդյունքները, որը համընկավ Տիգրան Երկրորդի գահակալությանը` նրան դարձնելով Մեծ և Արքայից Արքա: Իհարկե, Տիգրանն ինքն էլ իր անհատական ողջ ունակությունները ներդնելով` դարձավ Արտաշեսի առաջ քաշած նոր նախագծի լավագույն իրականացնողն ու իդեալների կրողը: Ինչպես յուրաքանչյուր նվաճող, Տիգրանը նույնպես չէր կարող միայն զենքի ուժով իրեն ենթարկել բազմաթիվ ժողովուրդների, եթե նրանց չմատուցեր առաջադիմական մշակույթ և որոշակի աշխարհակարգ: Պատմությունից հայտնի է, որ շատ հաճախ ենթակա ժողովուրդները ոչ միայն լրջորեն չեն դիմադրել, այլև նրան դիմել են, որպեսզի իրենց ղեկավարի: Եվ պատահական չէ նաև այն, որ Տիգրանի կայսրությունը ստեղծվեց այն տարածքներում, որտեղ աշխարհակարգ գոյություն չուներ, այսինքն` փլուզված Սելևկյան կայսրության սահմաններում: Ցավոք, Հայկական կայսրության ստեղծումը, հաընկավ հելլենական քաղաքակրթության վերջին` համընդհանուր անկման փուլին: Փաստորեն, Արտաշեսի առաջ քաշած նախագիծը` հայկական ազգային իդեալը, հիմնված լինելով հելլենական քաղաքակրթական արժեքների վրա, պետք է թուլանար, մեռներ` իրեն սնած քաղաքակրթության հետ միասին: Եթե հայ ժողովրդի ստեղծագործական ոգին բավականաչափ հզոր գտնվեր մեռնող քաղաքակրթությունից իր իդեալը պաշտպանելու,ապա ոչ միայն Հայկական կայսրությունը կպահպանվեր, այլև տեղի կունենար մշակութային հեղափոխություն, որը հիմք կդներ համաշխարհային կամ տարածաշրջանային մի նոր մշակույթի: Ի տարբերություն Հայաստանի, Հռոմը մեռնող քաղաքակրթության մեջ կարողացավ իրականացնել մշակութային հեղափոխություն, որով էլ ապահովեց իր համաշխարհային գերակայությունը մյուս ժողովուրդների նկատմամբ: Փաստորեն, մարդու իրավունքների և սոցիալական արդարության իդեալներն իրագործելու կոչված Հռոմի նախագիծը, որը պատմությունից հայտնի է որպես Հռոմեական իրավունք, իր բնույթով լինելով ավելի առաջադիմական, խոտանեց և մրցակցությունից դուրս մղեց Արտաշեսյան նույնատիպ նախագիծը՝ պարտության մատնելով նաև Հայկական կայսրությունը: Հայկական հելլենական կայսրության կործանումն իր հետ պատմության ասպարեզից պետք է հեռացներ նաև կայսրության գաղափարակիր և Արտաշեսի նախագիծն իրականացնող Արտաշեսյաններին ու նրանց գործակից ազգային էլիտային, որն էլ տեղի ունեցավ մի քանի տասնամյակի ընթացքում:Արտաշեսյան Հայաստանի կործանումից հետո, հայկական էլիտան այլևս երբեք չկարողացավ իր ստեղծած պետություններում ձևավորել որևէ առաջադիմական իդեալ, որի շուրջ հնարավոր էր համախմբել հայ ժողովրդին: Եվ պատահական չէ, որ դարաշրջանի մասին Խորենացին հիացմունքով գրում է. «Բոլոր առաքինություններից և ճշմարիտ գործերից հետո Արտաշեսը հրամայում է գյուղերի և ագարակների սահմանները որոշել, որովհետև նա մեր երկիրը բազմամարդացրեց շատ ժողովուրդներ բերելով…»: «Բայց ասում են, թե Արտաշեսի ժամանակ Հայաստանում անմշակ հող չմնաց, ոչ լեռնային և ոչ դաշտային, այնքան շենացել էր երկիրը»:

«Բայց անցնենք այսուհետև գրելու Տիգրանի և նրա գործերի մասին: Որովհետև սա մեր թագավորներից ամենահզորը և ամենախոհեմն էր և նրանց բոլորից քաջ: …Բոլոր իր ժամանակակիցներին նախանձելի եղավ, իսկ հետո եկողներիս ցանկալի թե ինքը և թե իր ժամանակը»:

Արշակունիների հայկական պետությունը

Արտաշեսյան Հայաստանի անկումից հետո, հաջորդ հայկական պետությունը՝ Արշակունիների թագավորությունը, առաջացավ նոր ձևավորված աշխարհակարգի արդյունքում, որ գծել էին Հռոմեական և Պարթևական կայսրությունները: Այս նոր աշխարհակարգի արդյունքում ծնված պետության էլիտան չկարողացավ առաջ քաշել որևէ առաջադիմական նախագիծ, քանի որ այն ամրապնդված չէր հայ ժողովրդի դավանած բարձր իդեալներով, իսկ հին, խամրած հելլենիստական իդեալները, որ ուներ ժողովուրդը, չէին կարող հզորություն հաղորդել հայկական պետությանը: Արշակունիների հայկական պետությունը, չունենալով որևէ ինքնուրույն միսիա, գոյատևում էր ՝մսխելով Արտաշեսյանների նախկինում կուտակած ռեսուրսները: Ցանկացած պետություն դադարում է գոյություն ունենալ, եթե չի կրում որևէ միսիա: Տվյալ դեպքում Հայաստանն իրականացնում էր մի միսիա, որը նրան առաջադրել էին Հռոմն ու Պարթևստանը: Պարթևների պարտությունից հետո, Հռոմի կործանմանը զուգահեռ, ավարտվում էր նաև նրանց կողմից Հայաստանի վրա դրված միսիան: Միտքս պարզաբանեմ Քուվեյթի օրինակով. Քուվեյթի պետությունը արաբական ժողովրդի իդեալի արդյունքում չի ստեղծվել և ինքնուրույն որևէ միսիա չունի: Այն ստեղծել են անգլիացիները՝ առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո ձևավորված աշխարհակարգի արդյունքում, և նրա առաջ դրել որոշակի միսիա՝ սպասարկել անգլիական շահերը տարածաշրջանում: «Սառը պատերազմի» ավարտից հետո նոր աշխարհակարգի ձևավորման արդյունքում, անգլիական Քուվեյթը կորցրեց իր միսիան, ուստի և, որպես պետություն, պետք է վերանար: Եվ քանի որ «սառը պատերազմն» ավարտվել էր ԱՄՆ-ի հաղթանակով, հետևաբար հենց նա էլ հանդես եկավ որպես նոր աշխարհակարգի գլխավոր ճարտարապետ: Նրանք, ովքեր ծանոթ են Իրաքի կողմից անգլիական Քուվեյթի օկուպացման նախապատմությանը, գիտեն, որ ԱՄՆ-ը լրջորեն չփորձեց կանխել այդ ագրեսիան: Փաստորեն, ԱՄՆ-ը հաղթելով Իրաքին, այդ տարածաշրջանում ստեղծեց մի նոր պետություն, որի անունը կարող էր և Քուվեյթ չկոչվել, և կամ հնարավոր է, երբևէ ժողովրդի հանրաքվեով, այն փոխվի՝ կոչվելով, ենթադրենք, Քուվեյթի Արաբական Հանրապետություն: Սակայն էականը ոչ թե պետության անունն է, այլ այն, որ տարածաշրջանում այդ երկիրն այլևս իրականացնում է նախկինից տարբերվող, մի այլ՝ ամերիկյան միսիա և համարվում է ոչ թե անգլիական, այլ՝ ամերիկյան Քուվեյթ: Եթե երբևէ աշխարհի գերտերությունները դադարեն որևէ միսիա տեսնել Քուվեյթի գոյություն մեջ, ապա այն տեղ չի ունենա աշխարհի քարտեզում: Արաբական հզոր երկրները չեն հանդուրժի նրա աննպատակ կամ ինքնանպատակ գոյությունը:

Հռոմեական կայսրության ծավալմանը զուգահեռ, մարդու իրավունքները, ազատությունն ու սոցիալական արդարությունը երաշխավորող հռոմեական նախագիծը կորցրեց իր առաջադիմական բնույթը, քանի որ կայսրությանը ենթակա իրավազուրկ ժողովուրդների թվաքանակը տասնյակ անգամ գերազանցում էր լիիրավ իրավունքներից օգտվող Հռոմի քաղաքացիների թվին: Նույնիսկ ձեռնարկված միջոցառումները, իրականացված բարեփոխումները չփրկեցին Հռոմը կործանումից: Տասնյակ միլիոնավոր ստրկացված բնակչությունն, այլևս չհավատալով ազատության, արդարության հռոմեական իդեալներին, իր խորքում ծնեց և առաջ քաշեց մի նոր նախագիծ, որի իդեալներին հավատալով, միլիոնավոր մարդիկ զոհաբերվում էին՝ այն կյանքի կոչելու համար: Ցավոք, այս նոր նախագծի կրողները, հասկանալով, որ իրական կյանքում անհնար է իրականացնել ներկայացված ազատության, արդարության նոր իդեալները, դրանց իրականացումը հռչակեցին հետմահու: Իսկ կյանքը դադարեց արժեք լինելուց: Այս նոր նախագիծը, որ առաջ քաշվեց նոր ստեղծված քրիստոնեական կրոնի միջոցով, չկարողանալով փոխել հաստատված արժեքները, կարողացավ փոխել մարդկանց վերաբերմունքն այդ արժեքների նկատմամբ: Քրիստոնեական նախագիծն իրականացրեց արժեքների վերագնահատում՝ ըստ էության, հեղափոխություն մարդկային գիտակցության մեջ: Այս գործընթացը խոտանեց մարդու իրավունքների հռոմեական նախագիծը, որն իր հերթին բերելու էր հսկայական կայսրության փլուզմանը:

Հռոմի կործանմանը զուգահեռ, Հայաստանի կործանումը կանխելու համար հայկական էլիտան պետք է կարողանար ժամանակին հրաժարվել իր առաջադիմական առաքելությունը կորցրած հռոմեական նախագծից՝ առաջ քաշելով որևէ նոր, բարձր իդեալներով ամրապնդված նախագիծ: Ցավոք, հայկական էլիտան ընդունակ չեղավ ձևավորել մի նոր ազգային նախագիծ, և հայությանը պարտադրվեց քրիստոնեական նախագիծը: Ըստ այդ նախագծի՝ մարդու ազատության իդեալն իրականացնելու համար այլևս անհրաժեշտ չէր աշխարհիկ իշխանությունը, ավելին՝ Քրիստոսի հավիտենական թագավորությունը հաստատելու համար, հարկավոր էր ամեն կերպ պայքարել հանուն երկրի վրա աշխարհիկ իշխանության վերացման: Նախ՝ հայոց սպարապետի կտակի հիման վրա, 387 թ. Հայաստանը բաժանվում է Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև: Ահա, թե ինչ է ասում բյուզանդական կայսրը պարսից արքային. «Մեր երկուսի միջև ընկած է այս հզոր և հարուստ թագավորությունը. լավ կլինի, որ այս միջոցով թուլացնենք ու խանգարենք այս թագավորությունը. նախ երկու մասի բաժանենք այս երկու Արշակունի թագավորներով, որոնց նշանակեցինք, հետո կաշխատենք նրանց էլ թուլացնել, աղքատացնելով և մեր ծառայության ենթարկել, որպեսզի մեր մեջ չկարողանան գլուխ բարձրացնելե (Փավստոս Բուզանդ, «Պատմություն Հայոց»):

Հայաստանի բաժանումից հետո գոյատևեց միայն պարսկական մասի Հայաստանը: Սակայն քրիստոնեական իդեալներով ապրող հայությունն իր էլիտայի միջոցով, պարսկական արքունիքի առջև, 428թ., կարողացավ բարձրացնել Հայոց թագավորության վերացման հարցը և հասավ սեփական պետության լուծարմանը: Հայկական պետության վերացումով իրականացան թշնամիների դարավոր ձգտումները և հայ ժողովրդի քրիստոնեական հարյուրամյա նախագիծը:

Սակայն հայկական պետության կործանումը հայության համար դեռևս մեծ ողբերգություն չէր. այն միշտ հնարավոր էր վերականգնել, եթե ժողովուրդը ցանկանար: Ցավալին այն է, որ իրագործելով քրիստոնեական նախագիծը, ժողովրդի հոգեբանության և գիտակցության մեջ փոխվեց անհատի ու հասարակության, կյանքի ու մահվան, հայրենիքի ու զավակների, խղճի, պարտքի ու արժանապատվության մասին ունեցած բոլոր պատկերացումները: Փաստորեն, իրականացված նախագիծը ոչ միայն վերացրեց հայկական պետությունը, այլև կազմալուծեց հայ ժողովրդին՝ որպես մի միասնական ազգային օրգանիզմ: Այս վարդապետությունը, տեսականորեն հռչակելով բոլորի փրկությունը, գործնականում յուրաքանչյուրին էր թողնում սեփական փրկությունը՝ մոտավորապես, «Խեղդվողի փրկությունը, խեղդվողի գործն է» սկզբունքով: Եվ, բնական է, որ այդ պայմաններում չէր կարող խոսք լինել հավաքական ժողովրդական իդեալի մասին: Վաղ քրիստոնեությունը հայ ժողովրդին մատուցել էր համընդհանուր, բայց ոչ հավաքական իդեալ: Ընդհանրապես, ազգերը, ժողովուրդները ձևավորվում են միմիայն հավաքական իդեալի առկայության պայմաններում: Իսկ լեզուն, կրոնը ընդամենն իդեալ մարմնավորող մշակույթի բաղկացուցիչներն են: Բազմաթիվ օրինակներ կարելի է բերել, որ լեզուն և կրոնը ազգերի տարբերակման պայման չեն, օրինակ՝ իսպաներեն են խոսում և՛ իսպանացիները, և՛ մեքսիկացիները, և՛ արգենտինացիները: Այս բոլորն էլ տարբեր ազգեր ու ժողովուրդներ են: Նույնն է կրոնի դեպքում. արաբների մեջ կան և՛ քրիստոնյաներ, և՛ մուսուլմաններ, գերմանացիների մեջ` և՛ կաթոլիկներ, և՛ բողոքականներ: Քրիստոնեական իդեալները հայության մեջ վերափոխեցին ազգ և ազգային արժանապատվություն հասկացությունները՝ ձևավորելով քրիստոնյա ժողովուրդ և քրիստոնեական արժանապատվություն: Սրա արդյունքն էր, որ հայությունը բացարձակ անտարբերություն էր դրսևորում այն ամենի նկատմամբ, ինչը ոտնահարում էր ազգային արժանապատվությունը և շատ կտրուկ ըմբոստանում էր, երբ ոտնահարվում էր նրա քրիստոնեական արժանապատվությունը: Սա ցույց է տալիս, որ ազգը, որպես հավաքական օրգանիզմ, այլևս չկար: Պարզապես, կային միևնույն լեզվով խոսող մարդիկ, հավաքված նույն տարածքում, որը դեռ կոչվում էր Հայաստան: Կազմալուծելով հայ ժողովրդին՝ որպես մի հավաքական օրգանիզմ և վերացնելով հայկական պետությունը, վաղ քրիստոնեական նախագիծը սպառեց իր միսիան՝ հայ ժողովրդին թողնելով տգիտության ու խավարի մեջ: Ահա, թե ինչպես է բնութագրում Մովսես Խորենացին այդ դարաշրջանի հայությանը.

«Ողբում եմ քեզ, Հայոց աշխարհ, ողբում եմ քեզ, բոլոր հյուսիսային ազգերի մեջ վեհագույնդ, որովհետև վերացան թագավորդ ու քահանադ, խորհրդականդ ու ուսուցանողդ…»: «ՈՒսուցիչները տխմար ու ինքնահավան, իրենք իրենցից պատիվ գտած և ոչ Աստծուց կոչված, փողով ընտրված և ոչ Սուրբ հոգով, ոսկեսեր, նախանձոտ, թողած հեզությունը, որի մեջ Աստված է բնակվում, և գայլ դարձած գիշատում են իրենց հոտերը:

Կրոնավորները կեղծավոր, ցուցամոլ սնափառ, պատվամոլ քան թե աստվածասեր:

Վիճակավորները հպարտ, դատարկապորտ, դատարկախոս, ծույլ՝ գիտություններն ու վարդապետական գրվածքներն ատող, առևտուր և կատակերգություններ սիրող:

Աշակերտները սովորելու մեջ ծույլ, սովորեցնելու մեջ փութաջան, որոնք դեռ չսովորած՝ աստվածաբան են:

Աշխարհականները ամբարտավան, ստահակ, մեծախոս, աշխատանքից խուսափող, արբեցող, վնասակար, ժառանգությունից փախչող:

Զինվորականները անարի, պարծենկոտ, զենք ատող, ծույլ, ցանկասեր, թուլամորթ, կողոպտիչ, գինեմոլ, ելուզակ, ավազակներին համաբարո;

Իշխանները ապստամբ, գողերին գողակից, կաշառակեր, կծծի, ժլատ, ագահ, հափշտակող, երկիր ավերող, աղտեղասեր, ստրուկներին համախոհ:

Դատավորները տմարդի, ստախոս, խաբող, կաշառակեր, իրավունքը չպաշտպանող, անկայուն, ընդդիմացող:

Եվ առհասարակ՝ սերն ու ամոթը ամենքից վերացած»:

Բարձր իդեալներ չունեցող հայության մասին Խորենացու այս խոսքերը կարելի է գրել 16 դար անընդմեջ՝ հասնելով մինչև մեր օրերը:

Օտարների տիրապետության տակ
Բյուզանդական կայսրությունը կործանումից փրկելու համար, Մարկիանոս կայսրը, 451թ-ին Քաղկեդոնում հրավիրում է քրիստոնեական եկեղեցիների տիեզերաժողով, որտեղ մերժվում և խոտանվում է վաղ քրիստոնեական նախագիծը: Առաջ է քաշվում առաջադիմական իդեալներով ամրապնդված մի նոր նախագիծ, որը պայմանականորեն կարելի է կոչել քաղկեդոնական նախագիծ: Այս նոր նախագիծը կոչված էր համախմբելու կայսրության ժողովուրդներին և ծառայեցնելու պետության հզորացմանը: Հայկական ազգային էլիտան, որ այդ ժամանակ ներկայացնում էին հոգևորականները, մերժեց քաղկեդոնական նախագիծը, և քանի որ նախորդ՝ վաղ քրիստոնեական նախագիծը խոտանվել էր, հայությունը մատնվեց առանց բարձր իդեալների, աննպատակ գոյության: 4-րդ դարավերջին, հայկական թագավորությունը բաժանելով երկու մասի և այնուհետև վերացնելով այն, բյուզանդական և պարսկական թագավորները ձեռնմուխ եղան վերացնելու նաև հայությանն՝ իր սեփական հայրենիքում: Երկու դար անց՝ 6-րդ դարավերջին, ահա, թե ինչ է գրում Մորիկ կայսրը պարսից թագավորին. «Մեր և ձեր միջև խոտոր և անհնազանդ մի ազգ կա, որ միշտ պղտորում է: Ահա արի, ես իմ մասի մարդկանց հավաքեմ և ուղարկեմ Թրակիա, դու էլ քո մասի մարդիկ հավաքիր և հրամայիր Արևելք տանել, եթե նրանք մեռնեն՝ մեր թշնամիները կմեռնեն, եթե նրանց սպանեն, ապա մեր թշնամիներին կսպանեն և մենք խաղաղ կապրենք: Որովհետև, եթե դրանք իրենց երկրում մնան, մենք հանգիստ լինել չենք կարողե /Սեբեոս, ,Պատմություն»/: Այս պայմաններում, տասնյակ հազարավոր հայեր ծառայության անցան Բյուզանդիայում, որը նրանց ինքնադրսևորման համար մատուցում էր կայսերական իդեալներ: Շատ հայեր նույնիսկ ծառայության էին անցնում վրացական արքունիքում, որովհետև Վրաստանը, դավանանքով լինելով քաղկեդոնական, սնուցվում էր նույն կայսերական իդեալներով: Հայությունը, չունենալով որևէ հավաքական իդեալ, չդրսևորելով հավաքական կամք, Բյուզանդիայում բնակչության զգալի մաս կազմելով և նույնիսկ նվաճելով կայսրության գահը, չկարողացավ Բյուզանդիան դարձնել հայկական պետություն: Սա ևս մի ապացույց է, որ գոյություն չուներ հավաքական հայ ժողովուրդ և որևէ ազգային նախագիծ: Այդպիսի իրավիճակ ստեղծվել է նաև քրդերի մոտ, երբ ծագումով քուրդ, Սալահ ադ Դինը կարողացավ նվաճել Եգիպտոսը՝ դառնալով իր ժամանակի Արևելքի ամենահզոր տիրակալը, բայց քրդերն այդպես էլ չկարողացան սեփական պետություն ստեղծել: Ի տարբերություն հայերի կամ քրդերի, օսմանցի թուրքերը, ծառայության անցնելով արաբական խալիֆայությունում, նախ կարողացան նվաճել խալիֆայության գահը, ապա ստեղծեցին իրենց պետությունը: Սա նրանց հավաքական իդեալի առկայության արդյունք էր: Ու հենց այդ իդեալի ներքո ձևավորվեց օսմանցի թուրք ժողովուրդը: Թուրքերը կարողացան իրենց ազգային իդեալը համադրել արաբների կողմից ստեղծված իսլամական մշակույթի հետ՝ ձևավորելով Օսմանյան կայսրությունը: Եվ պատահական չէր, որ Օսմանյան կայսրությունը հռչակվեց խալիֆաթ, իսկ սուլթանը՝ խալիֆ: Փաստորեն, սրանով օսմանցի թուրքերը տեր կանգնեցին իսլամական բարձր մշակույթին՝ հավակնելով հանդես գալ որպես մշակութային ժառանգության կրողներ: Նրանք նվաճելով Բյուզանդիան, ձգտեցին նույնիսկ քրիստոնեական մշակույթը յուրացնել: Սակայն, վերադառնանք հայ ժողովրդին:

Ինչպես գիտենք, հինգերորդ դարի պատմիչների աշխատությունները վերնագրված են որպես Հայոց պատմություն:

Հետագա դարերում գրված հայ պատմիչների կամ գրիչների աշխատությունները վերնագրվում էին այլ կերպ՝ «Տարոնի պատմություն», «Արծրունիների տան պատմություն», ուղղակի՝ «Պատմություն», բայց այլևս չէր գրվում «Հայոց պատմություն»: Այս երկրամասային պատմությունները գրվում էին ոչ այն պատճառով, որ այս կամ այն պատմիչը ներկայացնում էր որևէ մի նախարարական տան շահերը: Նախկինում ևս, հին պատմիչներն իրենց ,Հայոց պատմությունըե գրելիս ներկայացնում էին որևէ նախարարության շահերը և կատարում նրա պատվերը: Քանի որ հայությունն արդեն դադարել էր որպես հավաքական ժողովուրդ հանդես գալ, ենթադրելի է, որ հայ ժողովրդի պատմություն այլևս չէր կերտվում: Բնականաբար, չէր կարող գրվել մի բանի մասին, որ չկար: Սրա փոխարեն, բավական ակտիվ գործում էր կազմալուծված հայ ժողովրդի այս կամ այն հայրենակցական հատվածը: Ճիշտ է, այդ դարաշրջանի Եվրոպայում նույնպես, պատմությունները գրվում էին որևէ կոնկրետ երկրամասի անունով, բայց չէ՞ որ այդ ժամանակ դեռ ձևավորված չէին Եվրոպական ժողովուրդները: Հռոմեական ժողովրդի կազմալուծումից հետո, երկար դարեր Եվրոպայում չկային ձևավորված ժողովուրդներ, և եթե Եվրոպայում որևէ անձի, տարածքի մասին գրված պատմությունները հետագայում դառնում էին որևէ ժողովրդի ձևավորման պատմության հիմքը, ապա Հայաստանում այս պատմություններն, ընդամենն, արձանագրում էին հայ ժողովրդի կազմալուծման փաստը: Ինչևէ: Պատմությունը, մեկ անգամ ևս, հայերին հնարավորություն ընձեռեց վերագտնելու իրենց հավաքական իդեալը և վերականգնվելու որպես ժողովուրդ: Դա տեղի ունեցավ դարձյալ աշխարհակարգի փոփոխության արդյունքում:

Մուհամեդն, իր շուրջը համախմբելով բավականաչափ համախոհների, իսլամական վարդապետություն ստեղծելու միջոցով, կարողացավ արաբական ցեղերին ու տոհմերին մատուցել հավաքական իդեալ՝ նրանց վերածելով կազմակերպված ժողովրդի: Իսլամի ծնունդն ու հավաքական իդեալի ներքո՝ արաբական ազգի ձևավորումը համընկավ զրադաշտական Պարսկաստանի մշակութային անկմանը: Զրադաշտական իդեալներն այլևս չէին ոգեշնչում պարսկական հոծ զանգվածներին: Առաջ էին եկել բազմաթիվ աղանդներ, որոնք թեև չէին կարողացել հաստատվել որպես համազգային կրոն, բայց հաջողացրել էին խարխլել, քայքայել գոյություն ունեցող, իշխող իդեալները, որոնք այլևս չէին խանդավառում պարսիկ ժողովրդին: Այս պայմաններում, իսլամական առաջադիմական իդեալների ներքո համախմբված ու գործող արաբ ժողովուրդը պետք է նվաճեր և նվաճեց պարսկական պետությունը: Արաբական խալիֆայության ստեղծումը հանգեցրեց նոր աշխարհակարգի ձևավորման:

Բագրատունիների հայկական պետությունը
Գործող աշխարհակարգի փլուզման և նոր աշխարհակարգի ձևավորման արդյունք էր նաև Բագրատունիների պետությունը: Սակայն, ինչպես և Արշակունիների պետությունը, սա նույնպես ամրապնդված չէր ժողովրդի հավաքական իդեալով և չուներ որևէ ազգային նախագիծ: Արաբական խալիֆայությունը, նվաճելով Հարավային Կովկասը, կազմավորեց Արմինիա կուսակալությունը, որի մեջ ընդգրկվեցին Հայաստանը, Վրաստանը և Աղվանքը: Տարածաշրջանը Բյուզանդիայի ազդեցությունից զերծ պահելու համար, արաբները փորձեցին հենվել հայկական տարրի վրա: Բարեբախտաբար, այս առաքելությունն իրականացնելու համար, Հայաստանում գտնվեցին բավականաչափ ուժեր, որոնցից էին Բագրատունիներն ու Արծրունիները: Իրենց խելամիտ քաղաքականության շնորհիվ, Բագրատունիները խալիֆայության կողմից ճանաչվեցին կուսակալությանը ենթակա երկրների կառավարիչ: Նրանք հռչակվեցին Իշխանաց իշխաններ՝ վերահսկելով ոչ միայն Հայաստանը, այլև՝ Վրաստանն ու Աղվանքը: Հետագայում, խալիֆայության թուլացմանը զուգահեռ, որպեսզի Բյուզանդիան տարածաշրջանում չվերականգնի իր նախկին ազդեցությունը, արաբները ճանաչեցին երեք երկրների՝ Հայաստանի, Վրաստանի և Աղվանքի անկախությունը՝ նրանց մեջ գահերեց և Շահնշահ հռչակելով Հայաստանի թագավոր Բագրատունիներին:

Հայաստանի պետականության վերածնունդն ու տարածաշրջանի լիդեր դառնալն արդյունք էր ոչ միայն աշխարհակարգի փոփոխության, այլև հայկական նոր էլիտայի ձևավորման: Դեռ 705թ-ին, արաբները, Նախիջևանում մի քանի հարյուր բյուզանդասեր հայ նախարարների հավաքելով, սպանել էին՝ կրակի մատնելով նրանց: Փաստորեն, բյուզանդասեր էլիտայի ոչնչացումը, պետության վերականգնման կողմնակից էլիտային հնարավորություն էր տվել տասնամյակների ընթացքում ամրապնդել իր դիրքերը հայության մեջ, որն անխուսափելիորեն տալու էր իր դրական արդյունքները: Ցավոք, իր 150 տարվա գոյության ընթացքում, հայկական պետության էլիտան չկարողացավ ձևավորել որևէ ազգային նախագիծ, հայությանն առաջադրել որևէ առաջադիմական իդեալ: Հետևաբար, Արաբական խալիֆայության քայքայմանը զուգընթաց, տարածաշրջանում ավարտվեց հայկական պետության միսիան: Արաբների թուլացմանը զուգընթաց, տարածաշրջանում նորից ուժեղացան Բյուզանդիայի դիրքերը, որի միջոցով Հայաստանում գլուխ բարձրացրեց պետական անկախության թշնամի՝ բյուզանդասեր էլիտան: Ինչպես Արշակունիների ժամանակ, այս անգամ ևս, հայկական էլիտան սեփական նախաձեռնությամբ ոչնչացրեց հայկական պետությունը: Հայ եկեղեցականները՝ կաթողիկոսի գլխավորությամբ, կազմեցին մի կտակ, որով Հայկական պետությունը հանձնեցին Բյուզանդիային: Վեց դար առաջ, Մովսես Խորենացին, կարծես հենց սրանց մասին էր գրել իր հայտնի «Ողբը».

«Խղճում եմ քեզ, Հայաստանյայց եկեղեցիդ՝ բեմիդ բարեկարգությունից անշքացած, քաջ հովվից և հովվակցից զրկված: Այլևս չեմ տեսնում քո բանավոր հոտը դալար տեղում և հանգիստ ջրերի մոտ սնվելիս և ոչ էլ փարախի մեջ հավաքված՝ գայլերից զգուշանալու համար, այլ ցիրուցան եղած անապատներում և գահավեժ տեղերում»: «Եվ չգիտեմ ինչպես հորինեմ իմ ողբը, և կամ ում արտասվեմ.-արդյո՞ք իմ թշվառ մանուկ թագավորին, որ վատթար խորհրդակցությամբ իր ցեղով հանդերձ դեն նետվեց և նախքան մահով մեռնելը, անարգաբար աթոռից կործանվեց, թե ինձ… արդյոք մեր երկրին արդեն եկա՞ծ աղետները, թե ապագայում սպասվածները»:

Դեպի ոչնչություն
Բագրատունիների պետության կործանումից հետո, անշուշտ, եղել են այնպիսի գործիչներ և մարդկանց խմբեր, որոնք ձգտել են հայ զանգվածներին մատուցել որևէ ազգային նախագիծ, որևէ հավաքական առաջադիմական իդեալ. բայց, ցավոք, դա նրանց չի հաջողվել: Այն ժողովուրդները, որոնք դադարում են հավատալ իրենց հավաքական իդեալներին կամ կորցնում են իրենց իդեալները, վերածվում են մարդկային ամբոխի և ընդգրկվելով որևէ հավաքական իդեալ դավանող ժողովուրդների մշակութային համակարգում՝ ձուլվելով վերանում են պատմական թատերաբեմից: Այս տեսանկյունից դիտելով, զարմանալի է, թե ինչպես չունենալով որևէ հավաքական իդեալ և 1045թ-ին, հայրենիքում կորցնելով իր վերջին՝ Բագրատունիների թագավորությունը, հայությունը չվերացավ, կարողացավ գոյատևել ևս հազար տարի:

Ուսումնասիրելով հայության վերջին հազար տարվա պատմությունը, համոզվում ենք, որ նա որևէ ջանք չի թափել իր գոյությունն ապահովելու համար և իր գոյության համար պարտական է միմիայն արտաքին պայմաններին: Պարզաբանեմ միտքս. նախ, հայությունն ապրում էր այնպիսի պետության մեջ, որի պետական կրոնը իսլամն էր, այսինքն՝ իսլամական կրոնապետություն էր: Սա առաջին պայմանն էր, որ հայությանը թույլ չէր տալիս տարրալուծվել այդ պետության ժողովրդի հետ: Մինչ օրս, հայությունն իր, կարելի է ասել, ազգային դիմագիծն ավելի լավ պահպանում է իսլամական երկրներում, մինչդեռ բազմաթիվ օրինակներ գիտենք, թե ինչ հեշտությամբ, երեք-չորս սերունդ հետո ձուլվել է քրիստոնյա ժողովուրդների հետ: Երկրորդ գլխավոր պատճառը համաշխարհային երկու կրոնների՝ քրիստոնեության և իսլամի հակամարտությունն էր: Քրիստոնեական աշխարհն այդ հակամարտության պատճառով պարբերաբար բորբոքում էր իսլամական երկրներում ապրող քրիստոնյաների կրոնական հավատը, որի համար Հռոմի Պապերը Վատիկանում հատուկ ստեղծել էին պրոպագանդայի բաժին:

Հայության գոյատևման երրորդ՝ հիմնական պատճառն այն էր, որ նա չունենալով հավաքական իդեալ, մեծ հաշվով, չուներ նաև անհատին հատուկ բարձր իդեալներ: Ընդհանրապես, մարդուն կենդանուց տարբերող գլխավոր պայմանը իդեալի առկայությունն է: Եվ որքան բարձր ու վեհ է մարդու դավանած իդեալը, նույնքան նա հեռու է կենդանուց: Հայ մարդը դավանում էր այնպիսի իդեալներ, որը խորհրդանշում էր ոչ թե Հայրենիք, այլ՝ կենսատարածք, ոչ թե Պետություն, այլ՝ ծննդավայր: Հայ մարդու իդեալներն այնքան էին նսեմացել, որ լուծում էին շատ փոքր, շատ սահմանափակ խնդիրներ, ինչպիսիք էին ֆիզիկական գոյության ապահովումը, որը որքան հաջողվում էր, լուծվում էր հնազանդության միջոցով, ապա սննդի հայթայթումը, որը ձեռք էր բերվում դառը քրտինքով, նաև սերունդների ծնելիությունը: Ահա այս երեքն են այն հիմնական խնդիրները, որ հատուկ են բնության ցանկացած կենդանի օրգանիզմի: Այս երեք խնդիրների լուծմանն էր կոչված ծառայելու հայ մարդու իդեալը: Եվ այս երեք խնդիրները լուծելու համար բոլորովին անհրաժեշտ չէր, որ հայ մարդն ինտեգրվեր թուրքական հասարակությանը և ենթարկվեր ձուլման վտանգին: Իհարկե, հայության մեջ ծնվում էին փոքրաքանակ այնպիսի մարդիկ, ովքեր դավանում էին անհատական բարձր իդեալներ և իրականացնում իրենց ձգտումներն ու խնդիրները՝ ինտեգրվելով թուրքական հասարակությանը և ձուլվելով նրանց էլիտային կամ լքելով ծննդավայրը, իրենց իդեալներն իրականացնում էին որևէ օտար քրիստոնյա երկրում: Ի տարբերություն շարքային հայ մարդու, հայության գիտակից հատվածը` առանձնացված եկեղեցիներում և վանքերում, սեփական փրկության համար աղոթում էր Աստծուն՝ չմոռանալով երբեմն-երբեմն էլ մեծահոգաբար փրկություն խնդրել ողջ քրիստոնյա հայության համար:

17-18-րդ դարերում հայության գոյատևման այս երեք հիմնական պատճառներին ավելանում է նաև չորրորդը: Թուրքական և Պարսկական պետությունները ներսից թուլացնելու համար օտար պետությունները սկսում են օգտագործել քրիստոնյա ազգային փոքրամասնություններին՝ կազմակերպված ձևով նրանց մեջ սերմանելով ազգային ինքնագիտակցություն: Այս չորս բացասական պատճառները, որքան էլ տարօրինակ է, ծառայեցին հայության գոյատևմանը, որոնք, սակայն, տարածաշրջանում նոր աշխարհակարգի ձևավորումից հետո, փոխվեցին և դարձան հայության դժբախտությունների և ոչնչացման պատճառ: Իսկ տարածաշրջանային նոր աշխարհակարգը ձևավորվեց, երբ Ցարական Ռուսաստանը ձեռնարկեց իր հարավ-կովկասյան նվաճումները:

Թուրքիայի տիրապետության տակ գտնվող Արևմտահայաստանում հավաքական իդեալ չունեցող, որպես ժողովուրդ կազմալուծված հայության ողբերգությունն ավարտվեց 1915-20թթ. ամենադաժան ձևով՝ Ցեղասպանությամբ: Ավաղ, մի ժողովուրդ, որ ենթակա է ցեղասպանության, իրականացնողներ միշտ կգտնվեն,- հաստատում էր հայոց պատմությունը: Այն, որ երկուսուկես միլիոն արևմտահայությունը 30 տարվա ազգային-ազատագրական պայքարի ընթացքում երեք հազար մարդ չկարողացավ ոտքի հանել, մեկ անգամ ևս ապացուցում է, որ հայությունը որպես ժողովուրդ վաղուց արդեն չկար: Այս փաստն են հաստատում նույնիսկ մեր ֆիդայական երգերն ու պատմությունները՝ «Անդրանիկ յուր 37 քաջերով…», «Բաբկեն Սյունին 26 հոգով…» և այլն: Ի վերջո, պատմությունից հայտնի ամենախոշոր մարտական խումբը Խանասորի ջոկատն էր՝ կազմված 250 հոգուց, որը մեծ մասամբ համալրված էր արևելահայերով, քանի որ այդ ժամանակ Ցարական Ռուսաստանի իշխանությունները գաղտնի խրախուսում էին հակաթուրքական ցանկացած գործողություն, թեկուզև տվյալ դեպքում էլ Խանասորի արշավանքն ուղղված էր քրդական ցեղի դեմ: Եվ Կուկունյանի խմբի, և Կովկասում ստեղծվող տասնյակ այլ խմբերի նպատակն էր ռուս-թուրքական սահմանն անցնելով, պայքարել արևմտահայերի ազատագրության համար, այն դեպքում, երբ Արևմտահայաստանում ապրում էր երկուսուկես միլիոն հայ, իսկ ողջ Կովկասում՝ ընդամենը մեկ միլիոն: Ինչ վերաբերում է Թուրքիայի տարբեր տարածքներում տեղի ունեցած ինքնապաշտպանական կռիվներին` մղված թե՛ թուրքական իշխանությունների, թե՛ քրդական հրոսակախմբերի դեմ, ապա դրանք որևէ ուղղակի կապ չունեն ազգային-ազատագրական պայքարի հետ, որին բնորոշ են ազատության հստակ նպատակները, զոհաբերության մղող որոշակի իդեալն ու ամենակարևորը՝ նախաձեռնության կամքը, իսկ ինքնապաշտպանական կռիվները մղվում են անձի ինքնապահպանման բնազդով և լուծում տվյալ պահի գոյության խնդիրը: Եթե այդ ինքնապաշտպանական կռիվներին մասնակցած հարյուր կամ հազարավոր մարդկանց համարենք ազգային-ազատագրական պայքարի մասնակիցներ, ապա այդ դեպքում չէ՞ որ հայերն ինքնապաշտպանության դիմել են ոչ միայն Արևմտահայաստանում, այլև հունական և այլ բնակավայրերում, որտեղ գոյություն չուներ Հայաստանն ազատագրելու խնդիր: Եթե որևէ մեկը կարծում է, թե այդ ինքնապաշտպանական կռիվներն օգնել են հայության ազատագրական պայքարին, ապա օգնել են այնքան, որքան օտար պետությունների, քրդական հրոսակախմբերի և թուրք ընդդիմադիրների` թուրքական պետության դեմ ուղղված պայքարն է օգնել, բայց, ըստ իս, ոչ մեկի մտքով չի անցնում սրանցից որևէ մեկին համարել հայության ազատագրական պայքարի բաղկացուցիչ մաս:
Կարծում եմ, կարողացա բավականաչափ հիմնավորված պատասխանել, թե ինչպես Արևմտահայաստանում գոյատևեց և ինչպես կործանվեց վաղուց հավաքական իդեալ չունեցող և որպես ժողովուրդ կազմալուծված հայությունը: Ինչ վերաբերում է արևելահայության ճակատագրին, ապա որքան էլ ցավալի է, այն գոյատևեց արևմտահայերի ողբերգությունների հետևանքով: 19-րդ դարում, երբ Ցարական Ռուսաստանը նվաճեց հարավային Կովկասը, արևելահայությունը, իրեն հոգեհարազատ քրիստոնեական մշակույթի և առաջադիմական կայսերական իդեալների շնորհիվ, արագորեն սկսեց ձուլվել ռուս և, նույնիսկ, Ցարական կայսրությունում իր շատ արտոնությունները պահպանած վրաց ժողովուրդներին: Հայությունն այստեղ էլ ոչ մի ջանք չթափեց իր գոյությունը պահպանելու համար: Նա դարձյալ գոյատևեց արտաքին երկու հիմնական գործոնների շնորհիվ: Առաջին գործոնը Ռուսաստանի պարբերաբար պատերազմներն էին Թուրքիայի դեմ, որ ամեն անգամ ավարտվելով՝ տասնյակ ու հարյուր-հազարավոր հայերի ներգաղթ էին ապահովում դեպի Արևելահայաստան, որոնք դեռ երկար պահպանում էին իրենց ավանդական կենցաղը: Երկրորդ գործոնն այն էր, որ Ցարական իշխանությունները հայերին փորձելով օգտագործել ընդդեմ թշնամական Թուրքիայի, ստիպված էին ոչ միայն թույլ տալ, այլ իրենք ևս սնուցել ու ձևավորել հայ տարրի ազգային ինքնագիտակցությունը: Ռուսական մշակույթի և նրա միջոցով Եվրոպական մշակույթի հետ շփումն, անշուշտ, հայության մեջ ձևավորեցին որոշակի առաջադիմական մտավորականություն, որ փորձում էին կազմակերպել հայությանը, ձևավորել ժողովուրդ: Ի վերջո, թուրքահայերի ոչնչացումն ու ռուս-թուրքական պատերազմների ավարտը հանգեցնելու էր արևելահայերի ձուլմանը, եթե Ռուսաստանում տեղի չունենար Բոլշևիկյան հեղաշրջումը:

Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը - 1918-20թթ
Բոլշևիկյան հեղաշրջման հետևանքով 900 տարվա ընդմիջումից հետո ռուս-թուրքական սահմանի մի փոքր հատվածում վերականգնվեց Հայկական պետականությունը: Փաստորեն, այս պետությունը ևս նախորդ՝ Արշակունյաց ու Բագրատունյաց պետությունների նման, ստեղծվեց աշխարհակարգի փոփոխության արդյունքում և ամրապնդված չէր ժողովրդի հավաքական իդեալով: Հայկական էլիտան դարձյալ չկարողացավ հայությանը մատուցել բարձր իդեալներով ամրապնդված որևէ առաջադիմական ազգային նախագիծ, որի շուրջ հնարավոր էր համախմբել հայությանը` նրան կազմակերպելով որպես ժողովուրդ:

Անտանտի երկրները սկզբնական շրջանում փորձեցին օգնել իրենց դաշնակից Հայկական պետությանը՝ նրա վրա դնելով տարածաշրջանային որոշակի միսիա: Սակայն համոզվելով, որ հայությունը որպես ժողովուրդ կազմալուծված է, հետևաբար չի կարող իրականացնել որևէ կարգի միսիա, նրանք փոխեցին իրենց վերաբերմունքը Հայկական պետության նկատմամբ: Սա էր պատճառը, որ Անտանտի երկրները հրաժարվեցին իրագործել Սևրի պայմանագիրը՝ այդ միսիան թողնելով Քեմալին ու Թուրքական Հանրապետությանը: Այնուամենայնիվ, ընդամենը երկուսուկես տարի գոյատևած և ժողովրդի հավաքական իդեալով չամրապնդված այս հանրապետությունը ունեցավ մի շատ կարևոր ու դրական նշանակություն: Հանրապետության կործանումից հետո հայության հաջորդ սերունդների որոշ հատվածների մոտ, հետին թվով, այն հիշվեց իդեալականացված ձևով, այսինքն՝ անկախ հանրապետությունն ինքը դարձավ մի իդեալ, որի ներքո հայության թեկուզ մի փոքր հատվածը կազմակերպվեց որպես ժողովուրդ և տասնամյակներ շարունակ պայքարեց այդ իդեալի իրականացման համար:

Առաջին Հանրապետության էլիտայի վերաբերյալ ասելիքս ավարտում եմ Խորենացուց մեջբերմամբ, ում «Ողբը» մարգարեաբար, բայց ցավալիորեն ուղեկցում է հայությանն արդեն 16 դար.

«Ով մեզ այս բաներում ճառակից կլինի՝ մասնակցելով մեր տրտմությանը, ով մեզ կնկերանա՝ ցավակցելով մեր ողբին, կամ արձանների վրա փորագրելու:

Զարթիր, Երեմիա, զարթիր և մարգարեանալով հանդերձ ողբա այն, ինչ թշվառություններ որ կրեցինք և ինչ դեռ պիտի կրենք. գուշակիր, որ տգետ հովիվներ պետք է երևան գան»:

Սովետահայ ժողովրդի ձևավորումն ու վախճանը
1922թ-ին, Ռուսաստանի բոլշևիկյան իշխանությունները ցարական կայսրության նախկին տարածքների հիմնական մասում ստեղծեցին Սովետների Միությունը՝ սկիզբ դնելով նաև սովետական ժողովուրդների ձևավորմանը: Սովետական իշխանություններն իրենց ենթակա բոլոր ժողովուրդներին, այդ թվում և հայերին, մատուցեցին ազատության, եղբայրության, հավասարության և այլ կարևորագույն իդեալների սեփական, ուրույն՝ մարքս-լենինյան մեկնաբանությունը, որոնց շուրջն էլ ձևավորվեց և զարգացավ սովետական ժողովուրդների մշակույթը: Սովետահայ մարդիկ, բոլշևիկյան իշխանությունների ներքո տարիների ընթացքում, համախմբվելով հռչակված իդեալների շուրջ, ձևավորեցին սովետահայ ժողովրդին: Սովետահայ ժողովրդի ձևավորումը, բնականաբար, պետք է բերեր մշակութային և ազգային ինքնագիտակցության վերելք: Սովետահայ ժողովրդի դավանած հայրենասիրության և այլ արժեքները, միախառնվելով պատմական հիշողության հետ, արթնացրին սեփական ազգային պետություն ունենալու ձգտումը: Որոշակի բարձր ինքնագիտակցություն ունեցող և որպես ժողովուրդ կազմակերպված սովետահայերը, ՍՍՀՄ փլուզման և նոր աշխարհակարգի ձևավորման փուլում, հռչակեցին իրենց պետական անկախությունը: Փաստորեն, Հայաստանի անկախության հռչակումը և ՍՍՀՄ փլուզումն իր հետ բերեց նաև սովետական արժեքային համակարգի կործանում, որի շուրջ համախմբվել և գործում էր սովետահայ ժողովուրդը: Այս ձևավորված արժեքների կործանումը «մահվան» դատապարտեց նաև սովետահայ ժողովրդին:

ՇԱՆԹ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

2005թ. փետրվար

Ազգային իդեալ որոնելիս…

Ես տեսա հոգով ազատը ստրկության մեջ ու սիրեցի մարդուն, Ես տեսա ստրուկը ազատության մեջ ու գարշեցի մարդուց:

Գարեգին Նժդեհ

1991թ տեղի ունեցած ՍՍՀՄ փլուզման և աշխարհակարգի փոփոխության արդյունքում ստեղծվեց Հայաստանի անկախ հանրապետությունը: Հայաստանի երրորդ հանրապետությունը նույնպես ամրապնդված չէր հայ ժողովրդի դավանած հավաքական իդեալով: Դեռ ավելին՝ սովետահայ ժողովուրդը, հռչակելով սեփական անկախությունը և ձերբազատվելով մեռնող սովետական արժեքներից, դադարեց որպես ժողովուրդ գոյություն ունենալ: Այսինքն՝ անկախությունից հետո սովետահայ ժողովուրդը կրկին վերածվեց մինչսովետական ժամանակների, ոչ մի հավաքական իդեալ չունեցող զանգվածի: Եվ պատահական չէ, որ սովետական ժամանակներում բարձր մշակույթ ստեղծած հայությունն այսօր դեռևս չունի որևէ առաջադիմական մշակութային գործիչ կամ բարձրարժեք մշակույթ: Մշակույթն առաջին հերթին լինելով իդեալի արդյունք, ուղիղ համեմատական է իդեալի վեհությանը և զանգվածի հավաքական գիտակցության մեջ կոչված է սպասարկել այդ նույն իդեալի ձևավորմանն ու ամրապնդմանը, այսինքն՝ ժողովուրդ կազմավորելուն: Եթե այսօր հայության մտավորական էլիտան չկարողանա ձևավորել մի հավաքական իդեալ բոլոր հայ մարդկանց համար, ապա առաջիկա մի քանի տասնամյակում հայությունը ոչ միայն կկորցնի սեփական պետությունը, այլև վերջնականապես կդատապարտվի հեռանալ պատմության ասպարեզից: Հայությունը, ստեղծելով սեփական անկախ պետությունը, չկարողացավ իր միջից առաջ քաշել այնպիսի մտավորական էլիտա, որն ընդունակ կլիներ իրականացնել որոշակի առաջադիմական ազգային նախագիծ՝ ամրապնդված բարձրագույն իդեալներով: Այսօրվա Հայաստանի էլիտան ձևավորեց հասարակության այն շերտը, որը ներկայացնում էր նաև Սովետական Հայաստանի էլիտան: Ինչպե՞ս կարող է առաջարկել որևէ ազգային նախագիծ մի էլիտա, որը երբեք իր հոգում չի կրել անկախ Հայաստանի իդեալը: Անկախություն ցանկանալը և նրան կողմ քվեարկելը դեռ չի նշանակում անկախության իդեալ դավանել: Ավելին՝ այսօրվա հայկական էլիտան հասարակության մի շերտ է, որ ծնվելով կոմունիստական հասարակարգում և ձևավորվելով կոմունիստական արժեքների ներքո, շատ արագ դավաճանեց կոմունիստական իդեալներին՝ տապալելով իրեն վստահված սովետական նախագիծը: Գաղափարական և պետական մտածողության համոզմունքներ չունեցող այս էլիտան չի կարող և չի էլ ցանկանա ողջ հայությանը համախմբել կայուն արժեքների վրա հիմնված բարձր իդեալների շուրջ:

Եթե հայությունը դեռ չի սպառել իր կենսունակության ռեսուրսները, ապա իր արժանապատիվ գոյությունն ապահովելու համար, ստիպված է ծնել մի նոր Արտաշես կամ այսօրվա արժեքներին համապատասխան՝ հայկական Ջորջ Վաշինգթոն: Կծնվի՞ հայկական անհատը, ուրեմն հայությունը կունենա որոշակի առաջադիմական նախագիծ, որի շուրջն էլ համախմբվելով՝ կձևավորվի մերօրյա ազգային էլիտան: Կարծում եմ, որևէ նոր նախագիծ իրագործելիս, կարիք չի լինի Արտաշես արքայի նման «սրի քաշել» նախկին էլիտային: Նոր նախագծի իրագործմանն անընդունակ՝ նրանք կամավոր կհեռանան իրենց զբաղեցրած դիրքերից: Քանի դեռ գոյություն չունի նոր ազգային նախագիծ, հին էլիտան իրավացիորեն համոզված է՝ «Իբր թե, այդ ինչ է իրագործվում երկրում, որ մենք չենք կարող իրագործել»: Այսօր բարձր իդեալներով ամրապնդված այդ նոր նախագծի բացակայությունն է, որ թշվառության է մատնում հայությանը, դարձնում դժբախտ ազգ:

Վերլուծելով հայության արտագաղթի հազարամյա պատմությունը և համեմատելով այսօրվա արտագաղթի պատճառների հետ, տեսնում ենք, որ պատերազմի վտանգը և նյութական կարիքը սոսկ արտաքին պատրվակ են՝ խորքային բուն պատճառները քողարկող: Որքան էլ մարդը, և մասնավորապես, հայ մարդը լինի նյութապաշտ ու որկրամոլ, միևնույն է նա ձգտում է տարբերվել կենդանուց: Ձգտում է մարդ զգալ իրեն: Իսկ մարդը կենդանուց տարբերվում է նախևառաջ իր իդեալով: Իդեալը մարդու համար ոչ միայն հույս ու հավատ է, այլև կյանքը գեղեցկացնելու, երջանկացնելու, մի խոսքով՝ իմաստավորելու միակ միջոցը: Մարդը, եթե ոչ գիտակցում, ապա գոնե միայն իրեն հատուկ մարդկային բնազդով զգում է, որ իր կոչումը միայն ուտելն ու քնելը չէ, այլ կա մի ավելի վեհ բան, մի միսիա, որին կոչված է ինքը: Նա հասկանում է, որ կորցնելով հաղթանակի բերկրանքի զգացումը, հիանալու և այլ զգացողությունները, կորցնում է նաև երջանկության իրական զգացումը, դառնում դժբախտ սեփական հայրենիքում: Ահա, գլխավորապես սրանց բացակայությունն է, որ հայ մարդուն մղում է արտագաղթի: Հայ մարդը նույնպես ուզում է ոչ միայն հաղորդակիցը լինել, այլև մասնակիցը, կամ գոնե ձևանալ այդպիսին, բոլոր այն վեհ իրագործումների, որը շոյում է նշված բոլոր մարդկային զգացողությունները և առաջացնում հպարտության և երջանկության զգացում: Եվ եթե Սովետական Միության փակ սահմանների պարտադրանքը հայությանը հիմնականում պահում էր հայրենիքում, ապա այսօրվա գործող աշխարհակարգը սահմաններ չի ճանաչում, և հայությունը դատապարտված է հայրենիքը լքելու և շատ արագ ձուլվելու վտանգին: Իսկ եթե հայությունը ցանկանում է գոյատևել որպես ժողովուրդ և պահպանել սեփական պետությունը, ապա իր համար պետք է ձևավորի այնպիսի հավաքական իդեալ, որը կբավարարի մարդկային բոլոր զգացողությունները և կպարգևի երջանկության զգացում:

Հայության համար հավաքական իդեալը պետք է ձևավորեն երկրի իշխանությունները,որոնք ոչ միայն չեն կատարում իրենց պարտքը , այլև խոչընդոտում են իդեալ ձևավորելու ցանկացած փորձ: Նրանք շատ լավ հասկանում են, որ հավաքական իդեալ ունեցող ժողովուրդը շատ արագ իշխանությունից կքշի-կհեռացնի ցանկացած քաղաքական ուժի, որը չի համապատասխանի իր իդալներին: Հայաստանի իշխանություններն, իրենց տիրապետությունը երկարաձգելու համար, հայության մրցակիցների ցնծության ներքո, ոչ միայն խոչընդոտում են իդեալի ձևավորմանը,այլև աղավաղում շատ թե քիչ առաջադիմական բոլոր արժեքների չափորոշիչները, կազմալուծում գործող արժեքային համակարգերը: Այս պայմաններում, հայ մշակութաստեղծ էլիտան, ցավոք, անընդունակ եղավ հասարակության համար ձևավորել մի հավաքական իդեալ և միշտ կապկեց դրսից ներմուծված որևէ իդեալ՝ իր մշակույթը ծառայեցնելով այդ ներմուծված իդեալի հաղթանակին,որը շատ հաճախ ընդհանուր ոչինչ չունի հայության շահերի հետ: Նաև այս է պատճառը, որ հայությունը, ծնելով բազմաթիվ տաղանդավոր մշակութային գործիչներ, իր բազմադարյա գոյության ողջ ընթացքում անընդունակ գտնվեց համաշխարհային մշակույթի մեջ սկզբնավորելու որևէ ինքնատիպ ուղղություն, որևէ դպրոց: Սովետահայ տաղանդավոր մտավորականները չէին ծնվի՝ Թե հոկտեմբերյան դրոշի փայլից չշիկներ գագաթն Արագածի «… Բայց այս անգամ, ի տարբերություն սովետական □երկաթյա վարագույրի ,պարտադրանքի, արևմտյան թափանցիկ քաղաքակրթությունը չի խոչընդոտի հայության արտագաղթին: Ընդհանրապես, ցանկացած մարդ իր հոգում կրելով որևէ բարձր իդեալ՝ կրկնապատկում, տասնապատկում է իր հոգու ուժը, որը վերաճում է ֆիզիկական ուժերի զարթոնքի: Բարձր իդեալը ոգեշնչում ստեղծագործական նվաճումների է մղում ոչ միայն մտավորականին ու արվեստագետին, այլև մեծ գործերի, խիզախումների մասնակցության զգացում է ապահովում երկրի տիրոջ՝ «փոքր մարդու», աշխատավորի հոգում»:

Այն պետություններն են հզորանում և առաջադիմում, որոնք իրենց ժողովուրդների համար առաջ են քաշում բարձր իդեալներ: Պետությունների հզորությունը պայմանավորված է ինչպես իդեալի վեհությամբ, այնպես էլ նրա գրավչությամբ: Այսինքն՝ բավարար չէ իդեալ հռչակելը, այլև այդ իդեալին պետք է անկեղծորեն հավատա ժողովուրդը: Որքան մեծ է իդեալին հավատացող մարդկանց քանակը, այնքան հզոր և զարգացած է տվյալ ժողովրդի պետությունը: Ընդհանրապես, մարդկությունն իր գոյության ողջ ընթացքում դավանել է երեք հիմնական իդեալ՝ ազատություն, հավասարություն և եղբայրություն: Ոչ մի դարաշրջանում մարդկության մոտ այս երեք իդեալները չեն փոխվում, փոխվում են միայն այս իդեալների իրականացման նկատմամբ ունեցած մարդկանց ընկալումներն ու պատկերացումները: Երբ մարդկությունը դադարում է հավատալ և ոգեշնչվել այս իդեալների հին մեկնաբանություններից, անհրաժեշտություն է առաջանում այդ իդեալները մեկնաբանել նորովի: Եվ այն մեկնաբանությունը, որն առավել սրտամոտ, շահավետ և ոգեշնչող է թվում մարդկանց, իր շուրջն է համախմբում հոծ զանգվածներին՝ ձգտելով իրականացնել այն:

Այսօր իշխող ամենավեհ իդեալի լավագույն մեկնաբանությունն աշխարհի ժողովուրդներին մատուցում է աշխարհի ամենահզոր երկիրը՝ Միացյալ Նաhանգները: Նա ժողովուրդների համար ամենաբարձր իդեալ է հայտարարել մարդու ազատությունը, իհարկե սեփական մեկնաբանությամբ: ԱՄՆ-ը այնքան ժամանակ կպահպանի իր առաջատար դերն աշխարհում, որքան ազատության իդեալի ամերիկյան մեկնաբանությանը անկեղծորեն կհավատան և նրանով կոգեշնչվեն նախ՝ ամերիկյան, և ապա մյուս ժողովուրդները: Ամերիկացի զինվորը որքան կհավատա մարդու ազատության ամերիկյան իդեալին, այնքան նա հաղթական պատերազմներ կմղի երկրագնդի ցանկացած կետում` հանուն մարդկության ապագայի: Ամերիկյան ազատության իդեալը լինելով բարձրագույն, իհարկե, միակը չէ, այլ ամրապնդված է, ինչպես նշեցի, հավասարության, եղբայրության, խաղաղության, երջանկության և ամերիկյան այլ իդեալներով:

Տեսականորեն, յուրաքանչյուր ժողովուրդ ի վիճակի է, գոնե իր համար, ստեղծել բարձրագույն իդեալներ, բայց գործնականում այն հաջողվել է շատ քիչ ժողովուրդների: Եթե հայությունը չի ցանկանում վերանալ պատմության ասպարեզից, ապա պետք է ձևավորի որևէ հավաքական առաջադիմական իդեալ: Հայությունը պետք է ձևակերպի երջանկության, ազատության, խաղաղության և այլ համամարդկային իդեալների սեփական մեկնաբանությունը, որը պետք է ունենա որոշակի միսիա` ծառայել ոչ միայն սեփական ժողովրդի զարգացմանն ու հզորացմանը, այլ հարևան այն ժողովուրդների առաջադիմությանը, որոնք կաղապարված են հետադիմական և մեռնող արժեքներով: Պատմությունը ցույց է տալիս, որ բոլոր ժողովուրդները պատրաստ են ծառայել հանուն այն ժողովրդի ներկայի, ով պատրաստ է ծառայել հանուն մարդկության ապագայի: Այսօր, հայությունն արդյո՞ք ունի ազատության կամ երջանկության հավաքական իդեալի որևէ շատ թե քիչ ընդունելի մեկնաբանություն: Ցավոք, Հայաստանում որքան հայ կա` նույնքան էլ նշված իդեալների ընկալում: Իսկ դա նշանակում է, որ Հայաստանում գոյություն չունեն կայուն արժեքներ, այլ քաոս է և անկում: Որպեսզի հայությունը կազմակեպվի որպես ժողովուրդ և դադարի դժբախտ զգալ իրեն, անհրաժեշտ է, որ երջանկության, ազատության եւ այլ իդեալներ ունենան ընդամենը մեկ կամ երկու մեկնաբանություն: Այսինքն` հայության մեծամասնությունը երջանկության մասին պետք է ունենա նույնատիպ ընկալում: Հայության համար կարևոր հռչակված արժեքների նույնատիպ իդեալականացված ընկալումն իր հետ կբերի հզոր մշակութային զարթոնք: Սպասարկելով հռչակված իդեալներին՛ Հայաստանում կկայանա բարձր մշակույթ: Մշակութային զարթոնքը հայ մարդուն կներարկի հանուն բարձր արժեքների զոհբերվելու առաքինությունը, հաղթանակի բերկրանքի վայելքը, արժանապատվորեն հաղթահարելու կորուստների դառնությունը, գիտակցելու իր առաքելությունը ոչ միայն սեփական սերունդների, այլ տարածաշրջանի ժողովուրդների ու մարդկության ապագայի առաջ: Եթե հայությունն այսօր ընդունակ չէ համաշխարհային չափանիշներով մրցունակ, ուրույն արժեքային համակարգ ստեղծել, ապա կարող է գոնե որդեգրել իշխող համաշխարհային քաղաքականության առաջադիմական իդեալները` երջանկություն կերտելով իր եւ դրացի ժողովուրդների համար: Իդեալները հարկավոր են ժողովրդի լայն զանգվածներին, որոնք նրանց կհաղորդեն իրական թե թվացյալ, բայց լիարժեք երջանկության բերկրանքը:

Ընդհանրապես, մարդը «պրոպագանդայի» արդյունք է: Ինչ իդեալ կքարոզվի, այնպիսինն էլ կկերտվի մարդը: Իդեալի դերն ու նշանակությունը մարդու կյանքում, լավագույնս, հասկացել և կիրառում է Միացյալ Նահանգները: ԱՄՆ իշխանությունները գիտակցում են, որ բոլորը չեն կարող հարուստ լինել, որ բոլորը չեն կարող հզոր և ճանաչված լինել, բայց բոլորն իրավունք ունեն երջանիկ զգալ իրենց: Երջանկության զգացում կարող է պարգևել նաև ազատության վայելքը: ԱՄՆ-ում հարգվում են մարդու իրավունքներն անխտիր, բայց առավել հարգվում է «փոքր» մարդու իրավունքը: Չէ՞ որ «փոքր» մարդն առանց այդ էլ շատ սահմանափակ հնարավորություններ ունի իր իրավունքները գործադրելու: Որքան քիչ է «փոքր» մարդու իրավունքները գործադրելու հնարավորությունը, նույնքան մեծ է նրա ազատության վայելքի սահմանը: Եթե հայությունը չկարողանա յուրացնել և իր շահերին ծառայեցնել արևմտյան քաղաքակրթության կողմից առաջ քաշված առաջադիմական իդեալները՝ դրանց շուրջ ձևավորելով ու կայացնելով հայ ժողովրդին, միևնույն է, այդ իդեալները կպարտադրվեն հայությանը, բայց արդեն նրան ծառայեցնելով այդ իդեալներին ու դրանց կրողներին, այնպես, ինչպես ծագումով հայ կայսրերը ծառայում էին Բյուզանդիային, Արտյոմ Միկոյանի ստեղծած ինքնաթիռները՝ ՍՍՀՄ հզորությանը, իսկ Շառլ Ազնավուրի երգը՝ ֆրանսիական մշակույթին:

Ինչպես բոլոր ժամանակներում որևէ հզոր քաղաքակրթության, այնպես էլ այսօր՝ ամերիկյան քաղաքակրթական քաղաքականությունն ուղղված հայությանը և նման կարգավիճակի մյուս ժողովուրդներին, հեռավոր նմանություն ունի հելլենների հարաբերություններին բարբարոսների հետ: Անշուշտ, նրանք ոչ հայերին, ոչ էլ մյուս ժողովուրդներին բարբարոսներ չեն դիտում, սակայն դրանից հարաբերությունների որակն ու պատկերը չի փոխվում: Նրանք միշտ պահպանում են էթիկայի նորմերը: Այլապես, ինչո՞վ բացատրել Հայաստանում ամերիկացիների իրականացրած ծրագրերը՝ ընտրությունների անցկացման, կոռուպցիայի դեմ պայքարի, կրթության և այլ հարցերի շուրջ: Այդպես, ժամանակին, ռուսական կամ սովետական իշխանությունն էր ծրագրեր իրականացնում` հայությանը պարտադրելով, օրինակ՝ թերթերի համընդհանուր բաժանորդագրություն: Այսօր, երբ ռուսական պարտադրանքը չի գործում, տեսնում ենք, թե ինչպես երեք միլիոն բնակչություն ունեցող երկրում, թերթերի առավելագույն տպաքանակը չի գերազանցում հինգ հազարը: Փաստորեն, հանրապետական մամուլում քննարկվող հասարակական, քաղաքական, մշակութային կամ գիտական որևէ խնդիր չի հետաքրքրում բնակչության մեծամասնությանը: Հայությունն այսօր նույնպես, որպես ժողովուրդ, գտնվում է կազմալուծված վիճակում: Սրա ապացույց է նաև բազմաթիվ հայրենակցական միությունների գոյությունը: Ընդհանրապես, ժողովուրդ հասկացությունը մարդկանց ավելի մեծ, ընդգրկուն միավոր է՝ համախմբված մեկ այնպիսի գերագույն նպատակի, իդեալի իրականացման համար, որը փոքրաթիվ մարդկանց խմբերն ի վիճակի չեն կենսագործել: Այսօր, հայկական էլիտան հայ հասարակության համար առաջ է քաշել և ձևավորել այնպիսի փոքր ու նսեմ իդեալ, որի իրականացման համար, մարդիկ կարծում են, թե բավարար է մաս կազմել որևէ հայրենակցական միության՝ և իդեալը կիրականանա:

Այսօր բարձր ու վեհ իդեալների դատարկություն է ոչ միայն հայության, այլև՝ աշխարհի շատ ժողովուրդների համար: Պատմությանը նայելիս, տեսնում ենք, որ մարդկության համար իդեալների համաշխարհային մեծ ճգնաժամ է եղել մեր թվարկության առաջին, տասնմեկերորդ դարերում,ինչպես նաև այսօր՝ քսանմեկերորդ դարում: Այն ժողովուրդները, ովքեր կարողացել են համախմբվել որևէ առաջադիմական իդեալի շուրջ, միշտ հաղթահարել են այդ ճգնաժամը և գոյատևել: Իսկ այն ժողովուրդները, որոնք չեն ստեղծել կամ որդեգրել որևէ նոր, ոգեշնչող իդեալ՝ դատապարտվել են մահվան: Հայ ժողովրդի պատմությունը հուշում է, որ հայությունը որպես ժողովուրդ կարող է կազմակերպվել և հանդես գալ միայն մի դեպքում՝ երբ նա դավանում է ազատության իդեալ: Այն պատմափուլերում, երբ հայությունը դադարել է հավատալ ազատության իդեալին, ձգտել այդ իդեալը փոխել այլ նյութական արժեքներով՝ չարաչար պատժվել է ճակատագրից՝ օտարների ձեռքով: Այսօր աշխարհում քիչ ժողովուրդներ կան, որոնք կարող են հպարտանալ, որ իրենք ձևավորվել են ազատության իդեալի իրականացման համար մղված պայքարի արդյունքում: Ազատության իդեալի նկատմամբ հայերի պաշտամունքն այնքան մեծ էր, որ նրանք, որպես ժողովուրդ, իրենց կոչեցին ազատության առաջնորդի՝ Հայկի անունով: Ազատության նման պաշտամունք չեն ունեցել ոչ միայն հին աշխարհի ժողովուրդները, այլև մերօրյա ազատության դրոշակակիր ամերիկացիները: Այո, ամերիկյան ժողովուրդն, իսկապես, ձևավորվել է ազատության համար պայքարում, ազատության իդեալի ներքո, և իրավամբ, կարող է կոչվել ազատության ժողովուրդ: Բայց ի տարբերություն հայերի, ամերիկացիներն իրենց ազատության առաջնորդի անունով կոչեցին ոչ թե իրենց, այլ՝ իրենց մայրաքաղաքը: Իհարկե, անցյալով հպարտանալը անմիտ զբաղմունք է՝ եթե այն չի ծառայում ներկային: Հայությունն իր ձևավորման օրվանից ոչ միայն իր հոգում կրել է ազատության իդեալը, այլև ճակատագրի կամքով իրականացրել է որոշակի միսիա՝ ազատություն և առաջադիմություն ապահովել Կովկասի հարևան ժողովուրդների համար: Հայ ժողովուրդը տարածաշրջանում եղել է ազատության, խաղաղության և առաջադիմության ջահակիր: Դեռևս Արտաշես արքայի օրոք, կովկասյան տարածաշրջանի կարգուկանոնը, խաղաղությունը և առաջադիմությունն ապահովել է հայկական պետությունը: Հայ ժողովուրդը, տարածաշրջանում դարեր շարունակ լինելով քրիստոնեական քաղաքակրթության դրոշակակիրն ու առաջամարտիկը, պաշտպանել և հովանավորել է Վրաց և Աղվանից եկեղեցիներին: Նա քրիստոնեական արժեքներն ու մշակույթն է տարածել Կովկասի հյուսիսային ժողովուրդների մոտ, զենքը ձեռքին պաշտպանել ոչ միայն իր, այլև վրաց և աղվան ժողովուրդների դավանանքի ազատությունը: Պատմական հիշատակություն կա այն մասին, թե Մաշտոցն է ստեղծել հարևան ժողովուրդների այբուբենը: Հայոց Այրուձին, դարեր շարունակ հսկել է Դարիալի կիրճը՝ պաշտպանելով Հայաստանի, Վրաստանի և Աղվանքի խաղաղությունը, որի համար ռոճիկ է ստացել Հռոմեական և Պարսկական պետություններից: Քանի դեռ հայությունը դավանում էր ազատության իդեալներ և հավատում հարևան ժողովուրդների նկատմամբ ունեցած իր առաքելությանը՝ վտանգված չէր և նրա գոյությունը: Լավ կամ վատ՝ հայ ժողովուրդը հարևանների նկատմամբ իր միսիան իրականացրեց, մոտավորապես, մինչև տասնմեկերորդ դարը: Սակայն եղավ մի պահ, երբ հայության մոտ թուլացավ հավատն ազատության իդեալի նկատմամբ և Բյուզանդիան, օգտվելով դրանից, փորձեց տարածաշրջանի լիդեր դարձնել իր հավատակից Վրաստանին: Բյուզանդիայի կողմից, Վրաստանի վրա դրվեց այն միսիան, որը մինչ այդ իրականացնում էր հայ ժողովուրդը: Հետագա հազարամյա պատմությունը ցույց տվեց, որ Վրաստանն ի վիճակի չեղավ իրականացնել այդ միսիան: Նախ՝ ասպարեզից վերացավ աղվանական ժողովուրդը: Հայաթափվեց Հայաստանը: Փոփոխություն կրեց տարածաշրջանի էթնիկական կազմը: Տարածաշրջանում վերացավ խաղաղությունն ու կարգուկանոնը: Քրիստոնեական հավատից ու մշակույթից հրաժարվեցին և դավանափոխ լինելով՝ իսլամացան Կովկասի հյուսիսային շատ ժողովուրդներ: Վրացիները չկարողացան պաշտպանել նույնիսկ իրենց քաղկեդոնական հավատը. նրանց մի մասը մուսուլման դարձավ: Վերացավ Վրաց միասնական պետությունը, որը երկար ժամանակ պաշտպանվում էր հայ զինվորի օգնությամբ: Փաստորեն, վրացական ազգային էլիտան, չկարողացավ իրականացնել տարածաշրջանի ժողովուրդների նկատմամբ ունեցած իր միսիան, օգտագործեց այդ կարգավիճակը, թեկուզ փոքր և մասնատված, բայց սեփական պետությունների գոյությունն ապահովելու համար: Եթե դիտենք նեղ ազգային շահերի տեսանկյունից, սա լիովին արդարացված քաղաքականություն էր: Իհարկե, Բյուզանդիայի այդպիսի քայլն անհետևանք չմնաց հենց իր՝ Բյուզանդիայի համար: Հայ ժողովուրդը, մասնավորապես Հայկական Կիլիկիան, իր մեծ ներդրումն ունեցավ Բյուզանդիայի կործանման գործում: Հետագայում, Ռուսաստանը նվաճելով Կովկասը և իրեն համարելով Բյուզանդական կայսրության ժառանգորդ, որդեգրեց նույն բյուզանդական քաղաքականությունը՝ տարածաշրջանի լիդեր տեսնելով Վրաստանին: Թե ի՞նչ ճակատագիր կունենա Ռուսական կայսրությունը՝ ժամանակը ցույց կտա: Իսկ հայ ժողովուրդը 1988թ. սկսած պայքարը պետք է հասցնի իր տրամաբանական ավարտին: Թե ի՞նչ են շահում կամ կորցնում կայսրությունները՝ նման քաղաքականության արդյունքում, թող որոշեն նրանց քաղաքագետներն ու պատմաբանները, բայց որ տարածաշրջանը դրանից միայն տուժել է՝ փաստ է: Հուսով եմ, արևմտյան քաղաքակրթության լիդերները չեն կրկնի Բյուզանդիայի և Ռուսաստանի կատարած վրիպումները, այլ կիրականացնեն Հռոմեական կայսրության կառավարման մոդելը: Մինչ օրս Կովկասը նման է եռացող կաթսայի: Չեն դադարում ազգամիջյան թշնամանքն ու ռազմական բախումները: Այս պայմաններում, հայ ժողովուրդը չի կարող հույս ունենալ ոչ խաղաղ գոյության, ոչ էլ, առավել ևս, զարգացման և առաջադիմության: Որպեսզի հայությունը սեփական երկրում, իր սերունդների համար կարողանա ապահովել խաղաղ և բարեկեցիկ կյանք, պետք է չհրաժարվի հարևան ժողովուրդների նկատմամբ ունեցած պարտականություններից ու միայնակ կերտի իր ապագան: Դա նրան ոչ ոք թույլ չի տա:

Հայությունը, նախ՝ պետք է վերագտնի իր հավատն ազատության իդեալի հանդեպ: Մարդու, ժողովրդի ազատութունը նրա համար կրկին պետք է դառնա բարձրագույն արժեք: Այսօրվա հայկական էլիտան պետք է առաջ քաշի այնպիսի նախագիծ՝ խարսխված ազատության իդեալի վրա, որը հնարավորություն կտա նրան իրագործել հարևան ժողովուրդների նկատմամբ ունեցած իր պատմական առաքելությունը, հետևողականորեն այդ նախագծի իրագործմանը մասնակից դարձնելով նաև այդ ժողովուրդներին: Հայությունը, եթե իր մեջ ուժ չգտնի իրագործելու տարածաշրջանի նկատմամբ ունեցած պարտավորությունները, ապա իշխող քաղաքակրթությունը նրան կհեռացնի պատմության ասպարեզից, քանի որ սեփական առաքելությունը չգիտակցող ժողովուրդները դատապարտվում են մահվան: Նա ոչ միայն պետք է հայտարարի իր նվիրվածությունն ազատության իդեալներին, այլ՝ պաշտպանի կովկասյան ժողովուրդների պայքարը՝ հանուն նրանց ազատության: Որ հայությունն առանց տարածաշրջանի ժողովուրդների ազատության, չի կարող ապահովել սեփական ազատությունն ու անվտանգությունը, դա ևս մեկ անգամ ապացուցում են վերջին տարիների իրադարձությունները: Բայց որ, բացի հայ ժողովրդից, Կովկասի մի այլ ժողովուրդ չի կարող ապահովել տարածաշրջանի երկարատև, կայուն և երաշխավորված ազատությունն ու խաղաղությունը, դա ևս ապացուցված է պատմությամբ: Տարածաշրջանի ժողովուրդների նկատմամբ ունեցած հայության պատմական դերն ու նշանակությունը լավագույնս արտահայտված է վրացական մի ավանդության մեջ, որը տասնմեկերորդ դարում գրի է առել վրացի պատմիչ Լեոնտի Մրովելին: Ահա, թե ինչ է գրված վրացական «Քարթլիս Ցխովրեբա»-ում. «Նախապես հիշատակենք այսպես, քանզի հայոց և վրաց, ռուսաց և մովականաց, հերաց և լեզգաց, եգերաց և կովկասեցոց՝ սրանց բոլորի հայրը մեկն է, Թարգամոս անվամբ: Այս Թարգամոսը Թարշի որդին էր, Նոյի որդի Հաբեթի թոռն էր:

…Եվ լեզուների բաժանումից հետո, երբ Բաբելոնում աշտարակ կառուցեցին, բաժանվեցին այնտեղ լեզուները ու սփռվեցին այնտեղից աշխարհով մեկ: Եվ այս Թարգամոսը իր տոհմով եկավ և բնակություն հաստատեց մարդկանց համար անմատչելի երկու լեռների՝ Արարատի և Մասիսի միջև… Սակայն նրա որդիներից ութ մարդ հայտնի դարձան, որպես հզոր ու անվանի հսկաներ, որոնց անուններն են, առաջինը կոչվում է Հաոս, երկրորդը՝ Քարթլոս, Երրորդը՝ Բարդոս, չորրորդը՝ Մովական, հինգերորդը՝ Լեկան, վեցերորդը՝ Հերոս, յոթերորդը՝ Կավկաս, ութերորդը՝ Էգրոս: Այս ութ եղբայրները հսկաներ էին: Սակայն Հաոսը ամենքից առավել հսկա էր, քանզի նրա նմանը երբեք չի եղել ոչ ջրհեղեղից առաջ, և ոչ էլ հետո՝ մարմնով, ուժով ու քաջությամբ: Թարգամոսը բաժանեց իր երկիրը և տոհմը այս ութ հսկաների միջև.իր տոհմի կեսը և երկրի լավագույն կեսը տվեց Հաոսին, իսկ այս յոթին տվեց իրենց բաժինը ըստ նրանց արժանիքների…Եվ այս յոթ հսկաների կառավարիչն ու տերը Հաոսն էր: Եվ այս բոլոը հպատակ էին Հաոսին: Եվ ութ հսկաներն էլ ծառայում էին Նեբրոթ հսկային, որը առաջին թագավորն էր ողջ աշխարհի: Սրանից հետո մի քանի տարի անց, կանչեց Հաոսը այդ յոթ հսկաներին, ժողովեց և ասաց նրանց. □Բարձրյալն աստված շնորհել է մեզ զորություն և բազմություն մեր տոհմին, արդ, օգնությամբ արարչի չլինենք ոչ ոքի ծառա, և ոչ ոքի չծառայենք բացի արարիչ աստծուց:□ Հավատացին այդ յոթ հսկաները և հաստատեցին այդ խորհուրդը, և ապստամբեցին Նեբրոթի դեմ և այլևս հարկ չտվեցին: Այնժամ զայրացավ Նեբրոթը, ժողովեց իր հսկաներին և բոլոր նրանց ում հպատակում էին նրա զորքերը, և ելավ Թարգամոսյանների դեմ: …Բայց Հաոսը չուներ Նեբրոթի զորքերի չափ զորք. ամրացավ նա Մասիսի քերծերում: Նեբրոթը մոտեցավ ցածր կողմից, և զինված էր նա ոտից մինչև գլուխ երկաթով ու պղնձով: Եվ բարձրացավ մի սարի վրա, որպեսզի խոսի Հաոսի հետ և պահանջում էր վերստին հպատակվել իրեն՝ գալ իր մոտ կամովին: Բայց Հաոսը դիմեց իր հսկաներին. «Ամրացեք իմ թիկունքի կողմը, որ Նեբրոթին ընդառաջ գնամ»: Եվ գնաց ու դեմ հանդիման մոտեցավ Նեբրոթին, և արձակեց նետը ու զարկեց Նեբրոթի կրծքին, պղնձյա տախտակն անցնելով, դուրս եկավ թիկունքից: Այնժամ վայր ընկավ Նեբրոթը, և նրա բանակը փախուստի դիմեց: Եվ ձերբազատվեցին Թարգամոսյան տոհմերը: Այնժամ Հաոսը իրեն արքա հռչակեց իր եղբայրների և այլ մերձակա սահմանակից տոհմերի վրա: Իսկ յոթ եղբայրները գնացին՝ յուրաքանչյուրը իր երկիրը, և հպատակ էին Հաոսին»:

ՇԱՆԹ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

2005թ. մարտ

ԱԶԳԱՅԻՆ ՆԱԽԱԳԻԾԸ ԵՎ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ՀԱՐՑԸ

Քաղաքականությունը հնարավորի իրացման արվեստն է:

Օտտո Բիսմարկ

Հայ ժողովրդի քաղաքական պատմությանը ծանոթանալիս նկատում ենք, որ ոչ ոք այնպես հետևողական ու վտանգավոր չի գործել հայության շահերի դեմ, ինչպես հենց ինքը՝ հայությունը: Այս պարադոքսը բացատրվում է՝ աշխարհում տեղի ունեցող քաղաքակրթական փոփոխություններին հայության կողմից համարժեք արձագանքման անընդունակությամբ: Ինչպես նախկինում ընդգծել եմ՝քաղաքակրթական փոփոխությունը, նախևառաջ, աշխարհընկալման և աշխարհայացքի, մտածողության փոփոխություն է: Բոլոր ժամանակներում, յուրաքանչյուր նոր քաղաքակրթություն, ժողովուրդների համար բարձրագույն հռչակված մի քանի արժեքներ՝ ազատություն, արդարություն, ազգային շահ ևայլն, բովանդակային առումով ենթարկում է մեծ փոփոխության՝ պահպանելով էությունը:Հայ քաղաքական միտքը, աշխարհի հետ մինչ այսօր հարաբերվելիս, սեփական շահը պաշտպանելով, ցավոք, այնպիսի բովանդակություն է հաղորդում այս արժեքներին, որոնք վաղուց խոտանված ու մերժված են մերօրյա քաղաքականության կողմից: Միջազգային հանրությունն ինչպե՞ս կարող է պաշտպանել հայության կողմից արդարության, ազգային շահի այնպիսի բովանդակային գործածություն, որը խոր հակասության մեջ է նշված արժեքների համաշխարհային ընկալման հետ: Միտքս պարզաբանեմ հետևյալ օրինակով. արդյոք կարելի՞ է ակնկալել, որ միջազգային հանրությունը պաշտպանի որևէ կոմունիստական բովանդակությամբ ազգային շահ: Այսօրվա քաղաքակրթության մեջ արդարությունը, ժողովրդի ազատությունն ու ինքնիշխանությունը, ինչպես նաև ազգային շահը՝ նույն էությամբ, սակայն բովանդակային առումով տարբերվում են հայության պատկերացումներից: Հայը մինչև չկարողանա նշված արժեքների սեփական ընկալումը բովանդակային առումով հարմարեցնել իշխող քաղաքակրթության պահանջներին, որևէ ազգային խնդիր իր օգտին չի կարող լուծել: Նշված հասկացությունների բովանդակային թյուր ըմբռնման արդյունք է նաև Ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման անընդունակությունը:

Այսօր, երբ յուրաքանչյուր տարածքային վեճ միջազգային հանրության կողմից լուծվում է պետությունների տարածքային ամբողջականության սկզբունքի համաձայն, տարակուսելի է, թե Հայաստանի իշխանություններն ինչո՞ւ են առաջ քաշում Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը: Խնդրի նման մոտեցումը, կարելի է ենթադրել, միջազգային հանրությանը անուղղակիորեն դրդում է որոշում կայացնել Ղարաբաղն Ադրբեջանի կազմում թողնելու մասին: Այս դեպքում ուրեմն, դեռ լավ է, որ միջազգային հանրությունը, իհարկե, սեփական շահերից ելնելով, ձգձգում է կարգավիճակի լուծման հարցն՝ այն թողնելով ապագային: Եվ եթե այսօր ԱՄՆ-ն ու միջազգային հանրությունն իրենց շահերով առաջնորդվելով, այդքան շահագրգիռ են Չեչնիայի անկախությամբ, սակայն գործող օրենքներին ենթարկվելով՝ չեն կարող ճանաչել այն, ինչպե՞ս կարելի է կարծել, թե Ղարաբաղի հարցում նրանք կարող են խախտել օրենքը՝ հանուն հայության շահերի: Արդյո՞ք միամտություն է սա, թե՞ քաղաքական անհեռատեսություն:

Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցն իր օգտին լուծելու համար, հայությունը ինքն իր համար, նախևառաջ պետք է պատասխանի մի հարցի. նոր ձևավորվող քաղաքակրթական աշխարհակարգում ռուսական կայսրությանն ինչպիսի՞ դեր և նշանակություն է վերապահում միջազգային հանրությունը: Սույն հարցի ստույգ պատասխանից բացի, Հայաստանի քաղաքական էլիտան պետք է ձևավորի ու առաջ քաշի որևէ ազգային նախագիծ՝ ամրապնդված ազատության և այլ բարձրագույն իդեալներով, որը հայ ժողովրդին կօգնի իրականացնել պատմականորեն իր վրա դրված պարտականությունը սեփական սերունդների և տարածաշրջանի ժողովուրդների նկատմամբ: Հայությունը ղարաբաղյան խնդրի լուծման այնպիսի բանաձև պետք է գտնի, որը ոչ միայն կապահովի հայերի ու ադրբեջանցիների խաղաղ համակեցությունը, այլև օրինակ կծառայի աբխազ, օս, վրացի և կովկասյան այլ ժողովուրդների համար: Այսօրվա քաղաքակրթության պահանջներն այնպիսին են, որ որևէ ժողովուրդ լիարժեքորեն չի կարող պաշտպանել սեփական ազգային շահերն ու անվտանգությունը, եթե չի առաջարկում համակեցության այնպիսի մոդել, որտեղ պաշտպանված են տարածաշրջանի բոլոր և, մասնավորապես, փոքր ժողովուրդների շահերը: Նեղ ազգային էգոիզմը երբեք երջանկություն չի բերել և ոչ մի ժողովրդի: Ինչպես գերտերությունները պարտավորություններ ունեն աշխարհի մյուս ժողովուրդների նկատմամբ, այնպես էլ հայությունը, որպես տարածաշրջանի մեծ ժողովուրդ, պարտականություն ունի կովկասի եղբայրական փոքր ժողովուրդների նկատմամբ: Այս ամենն ընկալման խնդիր է: Ով իր հոգում չի կրում բարձր իդեալներ և չի ցանկանում ծառայել հանուն մարդկության ապագայի՝ իր հոգու փոքրությունը վերագրում է հայ ժողովրդի չափերին:

Հայաստանում քանի դեռ տեղի չի ունեցել ազգային էլիտայի փոփոխություն, քանի դեռ հայության ճակատագիրը տնօրինում է կոմունիստական արժեքներով ձևավորված ու այդ արժեքներին դավաճանած, բայց ոչ մի իդեալ չկրող հասարակական շերտը, հայությունն ազգային առաջադիմական որևէ նախագիծ չի կարող ունենալ: Իսկ ազգային նախագիծ չունեցող ժողովուրդը ոչ միայն անկարող է երբևէ Ղարաբաղի հարց լուծել, այլև ապահովել իր արժանապատիվ տեղը կովկասյան տարածաշրջանի եռացող կաթսայում:

ՇԱՆԹ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
2005թ. ապրիլ

.