Աստված էլ բեթարից ազատի

Գտնված Երազս

Մինչև` մեկ, երկու տարի առաջ, մանկությանս ու պատանեկությանս տարիների դաժան հատվածները որ հիշում էի, սառսրում էի: Հիմա` սկսել եմ դրանք փառք համարել, երանի տալ… 

Ողջ գիտակից կյանքումս` սիրեցի ու երազեցի, հիմա` ԱՍՏՎԱԾԸ տվեց, մարդը` չի տալիս:

 ... Ֆրանսիացին չի տալիս, իրանց կարելի է հասկանալ, խանգառող բան կա, ոնց անում եմ, իրանց լեզուն լավ չեմ կարում սովորեմ: Ասում են` հայերեն շատ մի օգտագործի, խոսա, մի գրի, ու կսովորես, բայց էդպես չի ստացվում, այդպես միևնույն է` իքսի հետ հայերեն չեմ խոսում, ինքս` իմ հետ եմ խոսում, մտքումս եմ խոսում, մտածում, ի՞նչ տարբերություն… մատծելու լիքը թեմա ու պատճառ կա` ելքերի փնտրտուք, ենթադրյալ ճակատագրի հետ փողոցային ամենօրեա հանդիպումներ, էսպիսի տեսարանների հանդելներ, անտունի մի մարդ որ տեսնում եմ, սկսում եմ սառսռել, որ համ էլ միայն անտուն չեն, այլ դրա պատճառով սկսում են գժվել :

Էլ ո՞նց կարող ես չմտածես, ու դեռ փողոցում չհայտնված` չգժվել, երբ տեսնում ու գիտակցում ես, որ էս մարդկանց դաժան ճակատագիր քեզ է սպառնում… 

Ուրիշ ազգերն էլ ֆրանսիացիների նման, էլի լեզու լավ չիմանալուս պատճառով չեն տալիս: Համ էլ, իրանց մեջ էլ իմ պրոբլեմից ունեցողներ շատ կլինեն, տալուց իրանցին կտան…

 Բա՞ մերոնք, խի՞ չեն տալիս, էս ամեն ինչից լավ տեղյակ են, բայց չեն ցանկանում, ու ստիպված ասում եմ Աստվածը` 

ինձ կամեցավ, տվեց, ազգակիցս` չի տալի…

... ու ստիպված էս տեսակ զգացողություններ եմ ունենում, որ կողքերիս կանաչ հնարավորությունները թողեցի, ազնվություն, ճշմարիտ խոսք, բարձր ու երկնային առժեքների ետևից ընկած, ստացվում է էշի պես ոտիս տակը թողած, վերև նայելով գնացի, կամ ավելի ճիշտ` եկա ու թունելի պռնկի փոսը ընկա …

Ինչի՞ համար, ո՞ւմ համար, ո՞ւմ էր պետք ճշմարիտ խոսքը…

Սա բարձրաձայներլուս արդյունքում «Կրալկեմ Հրաչի» աջ ձեռքի` Կարեն Հակոբյանի նման թիկունքս կորցրեցի ու փոխարենը` իրան ու իրա շեֆին ինձ հակառակորդ դարձրեցի… թե` Վանոյին պետք եկավ, որ ես ինձ վտանգելով, փաստորեն իրավական մակարդակի ցուցմունք էի գրել, տարել իրան տվել, ինքն էլ` իրավականի  դաշտում օգտագործելու փոխարեն, տվեց Վասակի ձեռը, ասեց` տար թող թերթում տպի …

Էնպես կուզեի հիմա Վանո Սիրադեղյանին հարցնեի, ասեյ` լավ, ասենք այդպես ավելի նպատակահարմար գտար ու այդպես վարվեցիր, բա խի՞ չգնահատեցիր: Անձնազոհությունը, էլ ո՞նց է լինում: Ուրիշի գնահատել-չգնահատելը մի թողենք Վանո ջան, բա ո՞վ, եթե ոչ` մտավորականը պետք է գնահատեր…

Քո հարազատը, շրջապատը, քո շնորհիվ` ինչ որ բանի տեր դարձածները, սրա` Նիկոլի աջ կողքը կանգնած Սուրիկի նմանները… սա, Ալիկի պապայի թաղման օրը, մեկն էլ կողքը կանգնած էր, ինձ ասում էր. «Վանոն քեզ ի՞նչքան փող տվեց, որ էդ հոդվածը գրեցիր»..

       
 Այ, հիմա էդ մասին որ հիշեշում եմ, ինքս ինձ ասում եմ` Սուրիկին ու իրա նմանների սրբությունը փողն էր, իրանք իրանց արշինով էին չափում, էդպես էին մտածում, բա՞ Վանոն… 
Դու, որ` բոլորից լավ, իմ պես, ինձ հավասար գիտեր, որ միայն ազնիվ մղումներով, անշահախնդիր, առանց փոխհատուցման որևէ ակնկալի, որ նույնիսկ նման ակնարկ էլ չէի արել, ու չեմ էլ ստացել: Դու, որ` տեղյակ մարդ էես եղել, իմանում ու պատկերացնում էիր, թե ով` ով է, ով` ինչ հնարավորություններ ու «պռախոդներ» ունի, ու Հայաստանի էդ պայմաններում, ինչ էր նշանակում` իր կարերիայի ծաղկուն շրջան մտած` Հակոբյան Կարենի (նա, տարի անց ԱԱԾ տեղափոխվեց ու 6-ի պետ նշանակվեց) ու «Կրակեմ Հրաչի» նման թշնամի ձեռք բերելը, որ ես արեցի քո համար ու ինձ էս տեսակ կրակի մեջ գցեցի:

Ինչի՞ չգնահատեցիր… որ կամավոր էի՞, դրա համա՞ր, որ ինձ էդ հարցով նախապես ոչ մեկը չեր խնդրել, չեր դիմել, չեր կաշառել, ինքս էի` որոշել, ինքս էմ ինձ վտանգել, ինքս էի նախաձեռնել …

Նորից ասեմ, առաջին հերթին` ո՞վ, եթե ոչ` էդ ամենից անմիջական տեղյակ գրողը` մտավորականը պետք է քաղաքացու կողմից կատարված բարոյական ու անձնազոհ քայլը գնահատի: Այն էլ մեր դեպքերում, երբ դրանսի տարիներ առաջ, ինձ անտեղի նեղացնելու առիթ ունեցել էիր…

Արթուր Մեշչյանն է սովորեցրել. «Դու զարկդ պահիր գալիք մարտերին, ու նայիր` հեռուն»: Մի անգամ էլ, տղադ նեղացրեց, ու էլի ես զարկս պահեցի, հեռու նայեցի…
 «Քանդել են հողը 10-15 մետրո շառավիղով» ընթերակայիս նամակ-ցուցմունքս ու լրացուցիչ հանգամանքներն էլ հետը, երբ գրեցի ու տարա ՀՀՇ որ Վանոյին տամ : Դա այն օրն էր, որ ինքը Բուլղարիայից Երևան վաերադարձավ ու ԱԱԾ-ն օդանավակայանում ձեռբակալեց: ՀՀՇ-ում խմելու առիթ էր, պատրաստություն բան էին տեսել, ու բնականաբար` լիքը մարդ: Սպասում էին Արարատ Զուրաբյանին, ով մինչ այդ Խաչատուր Սուքիասյանի հետ գնացել էին Վազգեն Սարգսյանի մոտ, որ Վանոյին ազատելու խնդիրը լուծեին : Արոն եկավ ասեց, որ խոստացվ, բայ եթե չստացվի, մեկ է` 72 ժամվա ընդացքում պետք է թողեն :

Հետո բակում կանգնած էինք, Վանոյի տղեն` Սմբոն, մի քանիսի հետ, թիկունքիս կողմում էր կանգնած ինչ-որ բան էի խոսում, մեկ էլ մեկը Քրիստը ասում է. «Արոն որ ասեց. Վանոյին թողելու են, տեսա՞ք էն բոզի տղեն ոնց ուրախացավ», կողքինները հարցնում են` ո՞րը, Սմբոն ասումա` «կաբուռա կարողը» : Որ էդ պահին թքեի երեսին, վերջում ես պտի կտուժէի, շատ փիս էի տուժելու: Կգցեին ոտքերի տակ ու էնքան կտաին, որ հիվանդանոց հաստատ կնկնեի, գրպանիս` «ցուցմունքս» էլ միլիցեքքի, հետո` «Կրակեմ Հրաչի» ձեռքն էր ընկնելու, իմանալ-հասկանալու էին թե խի էի գնացել ու վերջը պարզ է չէ՞, ամեն ինչ իմ գլխիս էր կոտրվելու …

Այդ օրը, բնականաբար վիրավորված հեռացա, բայց նպատակից չհրաժարվելի, որովհետև Սմբոյի ու մնացածի արածը, գնահատեցի` լկտիություն : Մարդս, իրա հոր ազատության համար ուրախանում է, ինքը ասում է «բոզի տղա», բա սա խոսացող անասուն չի, ինչա՞… Իրանց պահվածք լկտի` վուլգար հիմարություն էր, իսկ ես լուրջ ու բարոյական առաքելություն պարտականություն էի իմ առաջ դրել, համ էլ` վրեժ պահող չեմ, ու ոչ էլ` «աբիժնիկ» կոչվող տեսակներից :

Երբ հանդիպեցինք ու նամակ-ցուցմունքս Վանոյի տվեցի, ու որ Արավոտ թերթում դա տպվեց, հաջորդ օրը Կարենի ենթակա աշխատողները եկան, ինձ իմ գործի տեղից վերցրին տարան ՔՀԳՎ : Իրա կաբինետում ինձ ասում էր. «…ես ուզում եմ քեզ հասկանամ` ինչի՞ համար : Ես քո համար էդքան դոշ եմ տվել,  էլ «զակոնի գողերի» ու աֆտարիտետները, էլ միլիցեքի ու դաժը միլպետի դեմ եմ կանգնել, քեզի պաշպանել, դու դրանք հաշվի չառա՞ր, մոռացա՞ր, Վանոյի համար իմ դեմ դուրս եկար, ինձ իմ պետիս մոտ ամաչեցրեցիր… Վանոյի պաշպանն ե՞ս դարձել, մոռացել ե՞ս, որ բուտկեդ փակել էր տվեց, չեր թողում աշխատեիր…

Չէ, չէի մոռացել, ու այս դեպքում էլ քայլս, էլի նույն էի առժեքավորում, ու ոնց ասեցի` քեն պահող`  «աբիժնիկ» կոչվող տեսակ էլ ինձ խորդ է … Իհարկե հիշում եմ, թե ինչ չարչարանքով էի էդ աշխատատես ստեղծել: Կրպակ պատվիրելը թանկ էր, ալյումինի գործարանից մատերիալը գնեցի, փականագործ չէի, բայց իմ ձեռքերով, Սոխիկյանի գծած դիզայնին համապատասխան կրպակ սարքեցի:

Առանց կաշառք տալու, առանց ծանոթ-միջնորդի, քաղաքի գլխավոր նկարիչի ու գլխավոր ճարտարապետի թղթերով, Քաղաքխորհրդի օրինական որոշում-թույլտվությունով,  կրպակս տար «Գետառի» կողմից ԵՊՀ քիմյաի ֆակի պատի տակ տեղադրեցի, ծախս արեցի, ու երկու ամիս չանցավ, երբ Կենտրոնի միլպետ Ռշտունին փակել տվեց, չթողեց աշխատեմ, մինչև տեղս չփոխեցի… Անհանգստացա:

 «Առավոտ» էլ եմ գնացել, Արամը զանգեց Ռշտունու հետ խոսեց, նա էլ ասեց որ վարչության պետի հրամանն է : Երկու ամիս չաշխատեցի, եկամուտ չստացա, մի երկու հարյուր դոլար ավելորդ ծախս արեցի (քիմիայի պատի տակից կրպակս մի 10 մետր հեռու` «Գետառի» մյուս ափին տեղադրեցի)… Վերջն էլ իմացվեց, որ համալսարանի ռեկտորը, եսիմ ինչ սեղանի շուրջը նստած ժամանակ բողոքել էր, Վանոն էլ հեռախոսով Զաքարյան Արամին էր կարքադրել, նա` Ռշտունուն…  Ուրիշները իրենց ծննդյան օրերին քեֆ ուրախություն են անում, նամանավանդ հոբելյանական դարեդարձներին, ես իմ 30 ամյակիս օրը, մի-քանի մեշոկ ցեմենդ ու ավազ հետս վերցրել գնացել ցեխ էի ճաղաղում: Ախրանի պետը, էն` «Չինացի Աշոտը», էդ պահին եկավ կանգնեց կողքս ու ամեն անգամվա պես սկսեց դժգոհել, որ իրան մի հատ կաբուռա նվեր չեմ տալիս …

... «Ավետիս Հարությունյան» գրիչը 2-3 տարի ում պետք է ցեխը մցրեցիր, հետն էլ` ոմանց հիշեցիր, գովեցցիր, գնահատեցիր, հերոսացրիր: Ոմանց, որոնց մի մասը` հետագայում յոթ տակ փոփոխվելու, յոթը շապիկ էին հագնելու…  երբ գրողը, մտավորականը` օրինակելին տեսնում է, բայց չի գնահատում, ուրիշ ո՞վ կգնահատի: Չգիտեմ, միգուցե բարոյականության իմ իմացած, ունեցածս չափանիշներնն ճիշտ չեն, սխալ են: 

Եթե` ոչ, բա ի՞նչ, ո՞վ, ո՞վքեր պտի գնահատեն, որ մյուսների համար էլ դա օրինակելի արարք գիտակցվեր ...

Ես իմ տեսակով պատվեր կատարող չեմ եղել: Միշտ, ինչ էլ արել եմ, հենց էսպես` իմ որոշմամբ ու նախաձեռնությամբ եմ իրականասցրել…  Պարույր Հայրիկյանը ԱՄՆ-ում էր, բայց Ազատը, Սուսանը, Կարինեն, Թաթուլը, Մուշեղը, Երևանում էին ու կհիշեն, որ 1990թ.-ի փետրվար 18-ի` ԱԻՄ-ի կազմակերպած քաղաքական միջոցառմը` հանրահավաք, երթ, ու ՀԽՍՀ ԳԽ առջև երկարաժամկետ նստացույցի մեկնարկն էր: Հացադուլ նախատեսված չէր, ու ներկաների, կազմակերպիչների ու նստացույցի մասնակիցների համար անակնկալ եղավ, երբ որ տեղ հասանք, իրանք` նստացույցի պատրաստվեցին, ես` պլակատս բացեցի, հազադուլ հայտարարեցի ու անկողինս Բաղրամյան 26-ի շենքի պատուհանագոքում տեղավորվեցի…

Ինչ լավ օրեր էին, չէ՞...

 Վարդան Ասցատրյանն էլ լավ կհիշի, ոդ նստացույց-հացադուլից, մի 3-4 օր առաջ էի Լվովից վերադարձէլ : Մինչ այդ` մի անգամ էլ, էլի անձնական նախաձեռնությամբս գնացի, յանիմ «Անկախություն» թերթի համար, «Մեմորյալի» ղեկավարներից` Իրինա Կալինեցի, Վ. Չորնովիլի հետ հարցազրույց արեցի, բերի տվեցի Հակոբյան Լևոնին, չտպեց` կերավ: Լվովում հայկական «Աղբյուր» ընկերության խարտողարի` Անահիտի հետ զրուցում էինք, ասեցի` ԱԻՄ-ը բազմաթիվ երկրներում մասնաճյուղեր ունի, ինչո՞ւ հակասովետական հասարակության զգալի մեծամասնություն ունեցող Լվովում էլ չունենանք: … Ծանոթության շրջանի համար պայմանավորվեցինք, Երևանում ԱԻՄ-ի արխիվ` թերթեր, հայտարարություններ, կոչեր, ելույթներ, նկարներ, թղթեր, փաստաթղթերի… սեփական միջոցներովս կրկնօրինակեցի հետս տարա, էնտեղ հանդիպում կազմակերպեցինք ու իմ առաջարկությամբ որոշեցինք որ Լվովում էլ փետրվարի 18-ին Աիմ-ին զորակցող ցույց-երթ անել: «Մեմորիալի» անդամներն էլ էին մասնակցել, ելույթ ունեցել : ԱԻՄ-ի լրատվական հաղորդագրություններում դրանց մասին տեղեկություններ կան : «Աղբյուրը» ԱԻՄ-ի համակիր դարձնելու մտահղացումս կիսատ մնաց, մենակ էի, դրա համար էլ ուժերս չհերիքեց չավատրեցի: Իսկ ՀՀՇ-ում` հոտը առա՞ն, թե ականջներին լուր բան հասավ, չգիտեմ, միայն գիտեմ, որ երբ հացադուլից դուրս եկա ու երրորդ և վերջին անգամ Լվով գլացի, իմացա որ ՀՀՇ-ում իրար էին անցել ու նկարիչ Վաչիկի գլխավորությամբ կարողացել «Աղբյուրը» իրենց կողմն քաշել, իրենց համակիրը դարձրել:

Երկու օր առաջ էլ, Արմեն Զատիկյանը ՖԲ-ում, իսկը իմ սրտից մի քոմենթ գրեց. 

«Երանի այդ անմեղ օրերը, շատ բան դեռ չէինք հասկանում...» 

Իրոք, ինչ լավ ու երանելի օրեր էին, շատ բան դեռ չէինք հասկանում:
Երևի դրա համար էլ երեխեքի նման մաքուր ու անկեղծ հավատով էինք նվիրվու, մեր արածներով ուրախանոմ էինք, մեզանով, մեր` հայ լինելով հպարտանում: 

Իսկ հիմա …

Հիմա, հիմա հենա, վերևով ոնց որ գրեցի` «վերևից Տեր Աստվածը` ցնակացավ, կամեցավ, ներքևում մարդը` խոչնդոտ է»: Տերը` երջանկությունս բերել տեսանելի հեռավորության վրա դեմս է դրել, մարդը` մի խոչնդոտում է, խանգառում է, չի թողնում, «երկար աստիճան» իջեցին փոսը, չի տալիս …

Հիմա փողոցում հայտնվելու ու այնտեղ էլ խելագառվելու վտանգից սարսափած, սենց նամակ եմ գրում, հայ հայտնի անհատներին, խմբերին, կուսակցություններին, հայապահպան անվանում կրողներին, Հիսուսի հոր տան մեջ բազմած արքեպիսկոպոսին ու էլի շատերին, դիմում, գրում եմ, որ փոսի մեջ եմ, ուժերս չեն հերիքում դուրս գալ, մենակով չի ստացվում... բայց ամիսները իրար ետևից գալի ու գնում են, իսկ արձագանքող չեղավ: Ոչ մի դեպք: Հնարավորություն, ուժ ունեցող արդարամիտ մեկը ձենս չի լսում, կամ էլ տեղ չի հասնում, որ ասեն` չէ ուշերը, իրա անձնական բարեկեցությանս վրա չի վատնել, լա՞վ, թե` վատ, ճի՞շտ, թե` սխալ, ինչ էլ արեց, մեր երկրի լավը ցանկանալով է արել: 

Սա է՞ գինը, որ հիմա ձեռքերս վեր պարզած գրում, դիմում, գոռում, արտասվում, խնդրում, աղոթում եմ, ու հետն էլ փողոցում ապրողների տեսնում ու մանկության դաժան օրերին երանի տալիս… դե արի, ու դեռ փողոց չնկած, մի խելագառվի… 

Դեսպանատան Վահագնը ասում էր. «Քեզ ճանաչում ու հարգում եմ, միասին ճանապար ենք անցել, լավ ընկերներ ենք կորցրել: Կուզեի օգտակար լինել, բայց կներես, չեմ կարող, դու` ընդիմադիր ես», - նախ` ոչ թե ընդիմադիր եմ, այլ` եղել եմ, բայց դա է՞ կարևորը, թե` ինչի՞ համար եմ ընդիմադիր եղել` սկզբունքի, մտահոգովելուս արդյունքում, թե` գրպանի՞ս համար, անձնական շահով … անձնական շահի մասին խոսկ չի կարող լինել, կորցրածներս ակնհայտ են … պատրաստածս զենքի կաբուռաները, 10-ից մինչև 50 դոլար գին ունեին, օրական ոնց էլ չլիներ մի հատ վաճառվում էր, մի 5 հազար դրամ էլ գալանտերիայի վերանորոգում գործում էի վաստակում ու մինիմում 20-25 դոլար փող էի աշխատում, ու որ կարևոր էր, բոլորն էլ գոհ էին մնում:

… կեսօրից հետո, ձեռքիս գործիքները, մի կողմ դրեցի, գրիչ վերցրեցի, Վանոյի հետ կապված ու «հոկտեմբերի 27-ի» նման մուխանաթ, շառոտ գործերի` նրբությունների, ճեղքերի մեջ մտա, քրքրեցի, գրեցի, ոմանց աչքին` թշնամի դարձա, ոմանց համար` ընդիմադիրի, ոմանց համար էլ` համարձակ…

Մասնագիտությամբ լրագրող չէի, բայց մի քանի տասնյակ սենսացոն հոդվածներ... 2002թ-ի ակտիվ լրագրողները թող ասեն, ո՞ւմից կսպասեին, որ իմ պես կարողանար, գաղութների վարչության հերթապահ կապիտանին կհամոզեր, գիշերվա ժամը 2-ին մտներ «Հատուկ մասին» համակարգիչների ողջ ինֆորմացիան քոփի կաներ, որ հետո դրանց մեջ Նաիրի Հունանյանի հետ նստած ագենտի հաղորդագրությունը փնտրեր... այ դրա համար քննիչին` Հեկտոր Սարդարյանին փոխեցին, Հակոբ Բաբայանին դրեցին : 

Երևի ասին` դե որ Սաղաթելյան Մուշեղի հետքերով գնում, գործը տվեք Բաբայանին թող ճանապարհը ցույց տա:

 Սենց բան չէի լսել, փախած-թաքնված մարդուն էլեկտոնաին փոստով ծանուցագիր ուղարկեին.

Արջևս երկու ճանապար էր, կամ` մինչև վերջ գնում ու «Հատուկ մաս» մուտք գործելու, այսինքն` պետական հիմնարկից գողություն կատարելու հոդվածով դատվում էի: Կամ էլ` խուսափում, տվյալ իրաավիճակում` փախնում, փախստական էի դառնում:

Ես երկրորդը ճանապարհը ընտրեցի, որովհետև առաջինը նույն բան էր, քան գիտակցաբար ինքնասպանության գնալ :

Գաղտնք չեր, որ հոդվածներս մեջ, գողերին քննադատող ու ցեխը մցնող բազմաթիվ մտքերս էի բարձրաձայնել, քրյականների դեմ սկսած պայքարի համար` Վանոյին շնորհալություն հայտնող նամակներ էի հրապարակել` թերթերով տպել : Կալանավորներն էլ թերթ ստանում, կարդում են, որ ես գաղութը մտնեի, տեղից դուս չէի գալու :

Ընդիմությունն էլ, մեջները եղել, տեսել, թիկունքիս շունչներս զգացել ու ճանաչում էի, նրանք դա միայնօգտագործելու էին` տարան սպանին, վերացրին և այլն: Իշխանություններն էլ դրանում ոչ մի մեղք չեին ունենալու, իրանք լռիվ օբեկտիվ կքննեին ու պարզելու էին, որ դա գողականների որոշումն էր, որ «Պեռվի կռուգը» գաղութում ներքին սխոտկի ժամանակ էր այդպես որոշել:

… ուրեմն հիմա ի՞նչ, մոռացության մատնվելու աստիճանի դավաճան ե՞մ, որ գաղութը իմ վերջը համարեցի, խուսաելով  պարտադրված դարձա փախստական…

Ինչի՞, հանուն ինչի՞ ինքս իմ ձեռքով, ինձ էս տեսակ կրակների մեջ գցեցի,  ո՞ւմ էր պետք իմ` անկեղծ ու անշահախնդիր, հնարավորություններիս մաքսիմալ նվիրվածություններս, ո՞ւմ եր պետք ասած` ճշմարիտ խոսքերը, որ էսքան շատ ու էսքան թանկ զոհողություններ կրելս...

Հ.Գ.

Ընկերներ ջան, ինձ ճիշտ հասկացեք, ինձանից մի նեղացեք, «Վերևում Աստվածը` ցանկացավ, տվեց, ներքևում մարդը` չի ցանկանում, չի տանիս» մտքերս համատարած հասցեյով չի, «երկար աստիճան» ունեցող, բայց չկամեցողների մասին եմ ասում :